A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 Ön Asiyada neolitin son çağları və eneolit boyunca ibtidai icma quruluşunun dağılması prosesi
gerçəkləşdikcə sosial durumda istehsal və
mülkiyət diferensiallaşması baş verirdi; ilkəl toplum üçün xarakterik olan kollektiv əməklə «yalnız ehtiyacı təmin etmək həddində» ümumi bölün- məz qida məhsulunun əldə olunması prinsipləri pozulurdu. 2 Artıq təbii coğrafi şəraitdən asılı olaraq, əkinçilik və maldarlığın yaranması, peşə və sənətlərin ayrılması, demoqrafik və sosial səbəblər, dini-ritual tədbirlər dövlət qurumlarının yaranmasına səbəb olurdu. Hələ
erkən
eneolit çağında birinin
başqası hesabına yaşaması müm- kün deyildi, çünki eyni Ata kultuna tapınan soy-uruq sosial qurumunda kollektiv əməklə əldə olunan hər şey ümumi mülkiyət sayılırdı. Hətta iki və daha artıq soyun siyasi quruma çevrilən ərazi birliyi də hələ ilkin döv- lət forması ala bilməmişdi. Gündəlik tələbatdan artıq məhsul yığımı və istehsalı ilə ortaya çıxan sosial təbəqələşmə, qohum və qonşu soyların qovuşmasından yaranmış ərazi birliyinin sosial-iqtisadi problemlərini nizamlamaq üçün soy, dini və hərbi başçılara verilən görəvlər get-gedə
siyasi mahiyət qazanıb, dövlətin yaranmasına təkan vermişdir. Qədim dövlət qurumlarının yaranması sivilizasiyanın inkişaf mərhə- lələrilə bağlı olmuşdur. Müasir Nepal, Banqladeş, Hindistan və Pakistan ölkələrini əhatə edən Hind yarımadasında mədəniyət Sumer və Misirdən sonra yaransa da, III minilin ortalarına aid Harappa
və
Moxenco-Daro şə- hərlərinin nümunəsində görünən qədim Harappa mədəniyəti Çindən ən azı minil öncə başlanmışdı. 3 Batıda Misir, doğuda Hind-Çin mədəniyətlə- rindən xeyli fərqlənən Ön Asiya mədəniyəti ilə bağlı olan ilk türk dövlət- lərinin yaranması isə daha qədim idi, çünki prototürklər İkiçayarası, Azər- baycan, Güney-Doğu Anadolu ərazilərində yaşayırdılar. İlk
siyasi qurumlar məhz mədəni inkişaf yoluna çıxan bölgələrdə görünməyə başlayır. Dağlıq bölgələrdən fərqli olaraq, toplumda varlı və yoxsul təbəqələşməsi özünü Sumer və Misir kimi ölkələrdə daha qabarıq göstərirdi, çünki əsl gerçək mədəniyət IV-III minillərdə daha çox böyük çayların yaxasında yaranırdı. Belə ki, Elam mədəniyəti Kerxe və Karun çayları, Sumer mədəniyəti İkiçayarası (Mesopotamiya) adlanan Dəclə- Fərat çayları arasında, Misir mədəniyəti Nil çayı və Pakistan mədəniyəti Hind çayı yaxasında ortaya çıxmış, Çin mədəniyəti isə II minilin ortasında Xuanxe çayı yaxasında inkişaf etmişdir.
2 ИПО, 1988. 3 ИДМ, I, 169. 6 Misirdə Nilin stabil daşma dövrü olması suvarma işini yaxşı təşkil etməyə imkan verirdi, İkiçayarasında isə Fərat və Dəclə stabil olmayan daşqınları ilə vaxtaşırı kanal və bəndləri dağıtdığı üçün insan əməyinə burada daha böyük tələbat vardı.
İkiçayarasında ilk məskunlaşma VI-V minillərdə başlansa da, artıq IV minildə burada böyük arx və kanalların çəkilməsilə müşayiət olunan mədəniyət formalaşırdı. Kanal çəkmək bir soyun gücü daxilində deyildi, bunun üçün qonşu qəbilələrin birliyi və yaxın bölgələrdən əsir alınmış adamların qul əməyi lazım idi. 4 Bu isə siyasi qurumun yaranmasına aparan təşkilatlanma, təşkilatçı zümrənin ortaya çıxması şəklində gerçəkləşirdi.
Qədim dövlətlərin yaranması üçün toplumun mifoloji dünyagörü- şündə tanrıya və ya tanrılara inamla bağlı din, toplumun mədəni-iqtisadi səviyəsi və doğal durumu ilə bağlı etnik ərazi olan ölkə və real güc kimi ordu faktoru önəmli rol oynayırdı. Türk etnosunun dövlətçilik gələnəyi başqa xalqların dövlət qurma prinsiplərindən fərqlənir, çünki sadalanan hər üç faktorun türklərdə özünəməxsus özəlliyi vardı. Üstəlik,
rum təməli üzərində formalaşan ədalətli türk dövlət qurumunun əsasında yazılmamış qanunlar, toplumun inamla qoruduğu törə dururdu. Bir çox xalqlarda dini inanc, mifik dünyagörüş tanrıların vəzifələri, iyerarxiyası fonunda Kosmik dövlət inamı yaratmışdır. Belə «dövlətlər» məkan baxımından Göydə
və ya
«tanrıların yurdu» sayılan
Asər ölkəsində, Baqastan, Sumeru, Olimp kimi yüksək yerlərdə olsa da, tanrılar buradan insanların gündəlik yaşamına müdaxilə edirdi. Yerdə öz dövlətini quran xalqların çoxu Kosmik dövlət modelindən istifadə etmiş və müxtəlif ölkə- lərdə teokratik dövlət sistemləri yaranmışdır. Misirə nisbətən astrologiya ilə daha çox ilgilənən Sumerdə uzmanların Kosmik dövlət adlandırdığı ilk Sumer dövlətçilik gələnəyi məbəd hakimiyətini önə çıxarmışdır. 5
cəmiyətin bir hissəsidir. Lakin bu iyerarxiya həlqələri arasında mövcud
4 Minlərlə əsir və qul əməyilə yaranan tarixi abidələr coğrafi durumdan və istifadə olu- nan materialdan asılı olaraq, uzun və ya qısa ömürlü olur. Belə ki, daş və ya daşlaşan özəl məhluldan qurulan Piramidalar günümüzə qədər qaldı, İkiçayarasında gün altında qurudulmuş kərpicdən tikilən məbədlər (zikkurat) isə dağıldı. 5 Bütün dəyərlərin yalnız tanrının keyfiyəti olduğunu düşünən yəhudilərdə isə tanrının (Yahve) özəl adı yoxdur, çünki onların inancında kosmos tanrıda deyil, tanrı kosmosda əks olunur. Musa tanrıdan soruşur: İsrailoğulları məndən soruşsa ki, tanrının adı nədir, nə deyim? Tanrı Musaya deyir: -Varlıq Mənəm (Çıxış, 3.13-14). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|