A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
İslamaqədərki çağlarda Azər türklərinin iştirakı və ya öndərliyi ilə qurulan qədim dövlətlərin mahiyətini anlamaq üçün protoazər boylarının və bütövlükdə Türk etnosunun dövlətçilik gələnəyi ilə tanış olmaq lazım gəlir. III-II minlillərdə yaranmış türk dövlətlərinin mahiyəti o çağlarda mövcud olmuş qonşu dövlətlərlə müqayisədə açıla bilir. Türklərin ilkin Atayurdunu da içinə alan Ön Asiyada ilk dövlətlər yaxın yaşayış məskən- lərini əhatə edən şəhərə aid olub, «şəhər-dövlət» kimi tanınırdı. Bunun örnəyi regionda qonşu xalqların qurduğu Sumer, Akad, Elam, Het və sair dövlətlərin ilk mərhələsində aydın görünür. Sonralar yaxın şəhər-dövlət- lərin birliyi bölgə dövləti, bunların da birliyi ölkə dövləti, müəyyən tarixi şəraitdə qonşu ölkələri tutub, öz sınırına salan dövlətin də imperiya atribut- ları yaranırdı. Lakin Ön Asiyada yranan bu sistemlə paralel dağlıq bölgə və ölkələrdə yaşayan yarımköçəri boyların qalabəylik, dərəbəylik, bəylik, ellik və imperiya xarakterli hakimiyətləri olmuşdur. Ön Asiyada yaranmış hər iki dövlət sisteminin oxşar cəhətləri var: şəhər-qala, bölgə-ölkə əhalisi baş kahin və hökmdar tərəfindən idarə olu- nur və çox vaxt eyni adam həm baş kahin, həm də hökmdar vəzifəsini daşıyırdı, bölgə başçılarının da daxil olduğu tayfa və soy başçılarından ibarət ağsaqqallar şurası ilə birlikdə dövləti idarə edən hökmdarın çıxar- dığı qərar toplumun iradəsini əks etdirirdi. Əslində, uruq-boy birləşməsi (ittifaqı) ilə ortaya çıxan bu qədim siyasi quruma sonralar irokez, german və keltlərin tarixində rast
gəldiyimiz kimi, əksər xalqlar
öz tarixində hərbi, daha
doğrusu, primitiv
demokratiya adlanan bu siyasi qurumu yaşamışdır. Ön Asiyada sumerlər siyasi hakimiyətdə primitiv demokratiya mər- hələsini yaşayandan sonra irsi və mərkəzləşmiş dövlət qurumuna keçmiş- lər. Lakin sumerlərin quzey-doğu qonşuluğunda prototürk boyları irsi və mərkəzləşmiş siyasi hakimiyətə gec keçdiyindən, onların qurduğu ilkin primitiv demokratiya uzun müddət davam etmiş və təkmilləşərək sağlam
bilmişdir. Məhz
m.ö.
III və II minillərdə
yaranan
Aratta, Subar, Turuk, Kuman kimi türk dövlətləri, özəlliklə, Qut dövləti (m.ö. 2200-2109) bu durumu çox aydın sərgiləyir. İstehsal vasitələrinin bütöv icmaya, yaxud azad fərdlərə, feodala, quldara və ya məbədə məxsus olmasından asılı olaraq, istehsal gücünün səviyəsi ilə ortaya çıxan fərqlərin sosial xarakteri formalaşır. Toplumda bu xususi mülkiyət formalarının yaratdığı sosial xarakterli istehsal tipləri dövlət qurumunda müəyyən formada əks olunur. Çin və Hind ölkələrində III-II minilliyə aid yazılı bəlgələr olmadığı üçün orada dövlət qurumunun 14 keçdiyi təkamül formaları haqqında bilgi olduqca azdır. 18 Yalnız arxeoloji kultur və mifoloji ədəbiyatın verə biləcəyi məlumatla kifayətlənmək olur ki, bu da qədim dövlət tarixinin hələ tam öyrənilməmiş sahəsi kimi qalır. Sumer və Misir
dövlətlərinin ilkin mərhələsilə qədim Türk dövlətinin il- kin mərhələsi arasında
isə oxşar cəhətlər olsa da,
etnik dünyagörüş, yaşam
tərzilə bağlı
yaranan dövlət atributlarında köklü fərqlər vardır. Belə ki, möhtəşəm məbədləri, çoxlu qulları və yazı kulturu ilə seçilən Sumer və Misir dövlətlərindən fərqli olaraq, türklərin qurduğu dövlətlərdə bunlar görünmür və əksinə, Türk dövlətlərində olan insan azadlığı, mülkiyət hü- ququ, demokratik seçim və toplumda fərdlərin hüquq bərabərliyi Sumer və Misir dövlətlərində yoxdur. Hər il eyni vaxtda Nil çayının daşıb,
əkin üçün münbit şərait yarat- ması Misir xalqının yaşamında stabil rifah durumu, normal inkişaf xətti formalaşdırmışdı. III minilliyin son əsrlərində başlanan və m.ö. II minilin ilk yarısında Ön Asiyadan savaşcıl boyların Misirə gəlişi ilə yerlərdə güc- lənən separatizmə qədər davam edən dövlət quruculuğu məbəd və möhtə- şəm piramidaların tikilməsinə imkan vermiş, burada qul əməyindən mak- simum istifadə olunmuşdur. Misirdə mərkəzləşmiş hakimiyətə keçidin daha tez gerçəkləşməsi nəticəsində fironu «tanrı» sayan misirlilər onun hər bir qərarını icra etməyi qutsal vəzifə hesab edir və yerlərdə
fironu
əvəz edən məmurlar
onun adıyla iş görürdülər. 19 Çünki toplumda hökm- dar (firon) Ra tanrının oğlu və müqəddəs varlıq sayılırdı. Misir dövlətində xeyli məmur vardı və bunların çoxu mirzələr idi. Sonrakı bürokratik aparatın xarakterik cəhətləri o çağlardan formalaşma- ğa başlamışdı. Hətta məmura tövsiyə xarakterli bir yazıda belə deyilir: «Rəis
bir stol arxasında oturanda sifətinə təvazökar görkəm verməli, yalnız ona təklif olunanı götürməli, ancaq rəis güləndə gülməlidir, onda rəis məmnun olub, onu qiymətləndirər» və yaxud: «şikayətçini dinləyər- kən məmur sakit və təmkinlə dinləməlidir,
çünki şikayətə gələn istədiyi məsələnin düzəlməsindən daha çox öz sözlərinə diqqətlə qulaq asılması- na önəm verir». 20
18 ИДМ, I. 44. 19
adam və sair fiqurlar təmsil edirsə, sosiumda firon əvəz edir. Çünki fironun anası adi insan olsa da, o, Ra tanrının oğlu sayılır. Tanrının yerdə baş kahini olan firona hakimi- yət simvolu skipetr verilmiş və o, Misir xalqının üzərində çoban təyin edilmişdir. 20 ВПФ, 102 Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|