A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
9 Oğuz xanın Ay-kağandan doğulması motivi, onun 6 oğlunun (3+3) Ay, Gün, Ulduz və Göy, Dəniz, Dağ adları daşıması diqqəti çəkir. 10
Türk dövlət sistemində 12 sayı müəyyən iz buraxmışdır. 11 Belə ki, Ön Asiyada 12 boydan təşkil olunmuş dövlət motivinin doğuya getmiş türklərdə artıq oğuz-türkman boylarının 12 sağ və 12 sol qollara ayrılması və Oğuzun 24 nəvəsi (6
x 4)
ilə
ikiqat artmış,
əslində ilkin motiv pozulmuşdur. Görünür, Mete çağında hunların 24 bəyliyə ayrılması fikri də bununla bağlıdır. Əl- bəttə, bu rəqəm qədim mifoloji inama kökləndiyi üçün gerçəkliyi tam əks etdirmir . 12 Misirdə olduğu kimi, Sumer,
Bizans dövlətlərində hökmdar = tanrı
modeli
məqbul sayılırdı,
türklərdəsə bu mümkün deyildi. Belə ki, 448-də Atillanın elçiləri Bizans imperatoru Theodorosun «tanrı» sayıldığını eşi- dəndə gülmüş və «bir insanı necə tanrı saymaq olar?» demişdilər. Başqa xalqların qurduğu dövlətdə hakimiyət simvolu hökmdara verilən çoban çomağı skipetr idisə, türk hökmdarının hakimiyət-erklik simvolu yay idi. Türk dövlətləri tarixində yurda, vətənə bağlılıq və torpaq sevgisi böyük önəm daşıyan ölkə məfhumu ilə bağlı idi. Dilimizdə toparlanmaq sözü ilə eyni kökdən olan «torpaq» (
topraq) sözü el və elatın toparlan- dığı məkanda qiymətli olurdu, yer və torpaq sözləri yurd, oba, ölkə və el tərkibində qutsallıq qazanırdı, istər dağda, yaylaqda, istərsə şəhər-kənd, aranda torpağa (Yer-Sub) bağlılıq türkün yaşam atributu idi. Türklərin etnik tarixindən danışarkən onların yaşam tərzi diqqətə alınmalıdır. «Türk tarixi yalnız göçəbə gövmlərin tarixi olmayıb, ən fəal ünsür göçəbələr olmaqla bərabər, bu tarix göçəbə, yarıyerləşik və yerləşik gövmlərin münasibətləri tarixidir». 13 Görkəmli tarixçi Z.V.Toğanın bu sözlərinə əlavə etmək lazımdır ki, türk tarixi köçəri və oturaq boyların
10
(göl) olması ehtimalını irəli sürən İ.
Kafesoğlu 6 oğulun adındakı semantik sistemi göz önünə alır (Kafesoğlu, 1989, 242);
Dədə-Qorqud abidəsində «altı bölük», «altı başı» və Göytürk yazılarında «altı bağ (bölük) budun» deyimləri, 6 boy bölgüsü Oğuzoğullarının sayı ilə bağlıdır (ßëèéàðîâ, 1991).
11
Qədim Ön Asiyada 12 boydan təşkil olunmuş dövlət motivi türk (həmçinin etrusk), yəhudi və başqa xalqlarda görünür. Bir ilin 12 aya və 365/366 günə bölünməsi ilə bağlı Dədə-Qorqud eposunun 12 qola (boya) ayrılması və burada «366 alp» deyiminin işlən- məsi diqqəti çəkir. Sinoloq E. Şavan (Chavannes) də çinlilərin 12 heyvan təqvimini türklərdən aldığını qeyd etmişdir.
12 Марков, 1976, 45. 13 Togan, 1981, 299. 10 münasibətindən əlavə, həm də oturaq türklərin tarixidir. Azər türklərinin əksəri ən qədim çağlardan oturaq idi. İlkin Atayurddan çıxıb quzey və doğu ölkələrdə özlərinə ikinci Atayurd quran digər türklərin də əksəri yeni yurdda oturaq, uzaqbaşı, yarımoturaq yaşam tərzinə önəm vermişdir. Atlı türklər
Avrasiyanın müxtəlif bölgələrində
oturaq
yaşama keçən yatuq, tat, oturaq, arançı dedikləri soydaşlarına nisbətən otlaqdan-otlağa keçərək
bozqır yaşamına üstünlük verirdilər. 14
bozqırın sınırları bir neçə ölkənin hüdudlarını aşan böyük məkan, bəzən də yaxın yurdları əhatə
edən
bölgələr
olurdu.
Oturaq və
ya
bozqır yaşamından asılı olmaya- raq, torpağa münasibət və yurd sevgisi türkün canında idi. Batı Hun və Doğu Hun dövlətlərində olduğu kimi, ayrı-ayrı ərazidə eyni xalq eyni vaxtda iki dövlət qura bilər, yaxud Ağqoyunlu və Qaraqo- yunlu dövlətində
olduğu kimi, eyni xalqın qurduğu dövlətdə siyasi
iqtidar
çevriliş, hakim soyun dəyişməsi, sui-qəsd və sair səbəblərlə dəyişə bilər. İkinci halda söhbət yeni dövlətin yaranmasından deyil, bir xalqın qurduğu dövlətdə hakimiyət
dəyişməsindən gedə bilər. Belə ki,
ölkə
daxilində
baş
verən hakimiyət dəyişmələri dövlətin davam etməsini dayandırmırsa, bu dəyişmə həmin dövlətin tarixində «filan sülalənin hakimiyət illəri» şək- lində təsbit edilir. Əksər ölkə və xalqların tarixində bunun örnəyi vardır. Dövlətin qurulması üçün
vacib
olan şərtlərdən biri də gücə,
qüvvəyə
dayanan ordu amilidir. Ordu müharibə (savaş) üçün lazım idi, savaşlarsa müxtəlif məqsəd və səbəbdən yaranırdı. Belə ki, qonşu dövlətlər, siyasi qurumlar arasında savaş çox vaxt hegemoniya uğrunda olurdu. Məsələn, Umma
Laqaş şəhər-dövlətləri arasında hegemonluq üzrə münaqişə iki əsr davam etmişdi. 15 Hegemoniya uğrunda savaşda bir tərəfin qalib gəl- məsi isə mərkəzləşmiş dövlətin yaranmasına səbəb olurdu. Bəzi savaşlar isə ərazi konfliktindən və bəziləri
də
yağma məqsədilə baş verirdi.
Tarix boyu savaşdan-savaşa
bərkiyən türk əsgəri, özəlliklə,
bozqır atlı türklərin döyüşçüləri bacarıqlı hərbiçi kimi yetişirdi.
Türklərdə formalaşan savaşçı boylar qurumu birlikdə böyük dövlət və imperiyalar qura bilirdi. Sumer şəhər-dövlətlərində əsas qüvvələri təmsil edən xalq kütləsi (qara camaat) deyil, luqal və ona tabe olan qoşun, kahinlər, məmurlar və oliqarxlar idi- sə, türk toplumunda qüvvə xalq-ordu-dövlət birliyində idi.
14 «Bozqır türk dövləti hər hansı bir ailənin qılınc zoru ilə meydana gətirdiyi yığınlar top- luluğu deyil,
fəqət idarəçilərlə işbirliyi yapan geniş xalq kütlələrinin (sosio-politik kümə- lərin) qeyrətləri, iştirakı ilə gerçəkləşən bir siyasi təşəkküldür» (Kafesoğlu, 1989, 233). 15 Cooper, 1983. 48-49. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|