A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 varlı bəylər, feodallar, xan və xaqanlar çoxarvadlı ola bilirdi. Bu haldasa varis əsas xanımın böyük oğlu olurdu. 59
Elam, Misir, Het dövlətlərində hakimiyət varisi çarın oğlu yox, qız nəvəsi (qızının oğlu) olurdu. Bu isə bacı-qardaş, hətta ata-qız evlənməsi olayını ortaya çıxarmışdı. Hetlər bu gələnəyi yalnız m.ö.1500-cü illərdə dəyişdi, yeni qanuna görə, çarın oğlu onun yerini tuta bilərdi. Əhəməni çağında farslar arasında olan analoji evlənmə isə etnik özəlliyə dayanırdı.
da sayı artır. Belə qandaşları bir-birinə bağlayan xətt onların kötüyü sayılan ulu babanın adı olur. Belə ki, şəkilçiləşmiş sözlər familiya bildirən şəxs adına qoşulub,
Teymurlu, Teymurgil,
Teymuruşağı, Teymuroğlu şəklində işlənə bildiyi kimi, soy sözcüyü də həmin funksiyanı (Teymursoy) daşıya bilir. Azər dilində eyni soydan törəyən qandaşların toxum adlanması və toxumların toplumuna uruq-turuq deyilməsi bəllidir.
mində qalan uruq (ur-uq) sözü ən qədim prototürk leksemi kimi diqqəti çəkir. Türk dillərində soy, nəsil, tayfa və qəbilə anlamında işlənən uruq sözü ilkəl sosial qurumda öğuşların (soyların) birliyi şəklində ortaya çıx- mışdır. Belə ki, «qandaş» anlamında yaranan bu söz hamilə olmaq, doğ- maq, törəmək anlamı bildirən ur- feilindən yaranmış və yaxın anlamları ilə bir çox türk dilində saxlanmışdır. 60 Sumer dilində kürü tökmək, art- maq, qohumluq anlamında işlənən ur sözü də qədim sumer-türk leksik paralellərindəndir. 61
anlamında işlənməsi diqqəti çəkir. 62 Bu dildəki dumu-uru (oğul-icma) deyimi «icma oğlu» anlamında işlənir. Bod // Boy. Uruqların birləşməsi ilə ortaya çıxan bod sosial qurumu həm də ilk siyasi qurum idi. 63 Boy qurumunda başçının böyük imtiyazları yox idi, lakin toplumda ona olan sayqı böyük idi. Mədəni ölkədə adi bir polisin avtoriteti boy qurumundakı bütün yetkililərdən çox olsa da,
indi
59
Ola bilsin ki, bəzi bozqır türk boylarında iqtisadi nədənlə leviratus (dul qalan ögey ana, qardaşarvadı ilə evlənmə olmuşdur (Kafesoğlu, 1989, 216). Lakin əsasən oturaq olan azər türklərində bu durum olmayıb. Oğuz toplumunda dölalma olayına da pis ba- xırdılar, hətta dölalmanı söyüş, təhqir kimi işlədirdilər (KDQ, 1962, 39).
60
61 Ìÿììÿäîâ, 1983, 9. 62 ИДВ, 1983, 171. 63 İ.
Kafesoğluna görə, siyasi birliyə girən boylar ok adlanırmış (Kafesoğlu, 1989, 215). 31
ən böyük dövlət xadimi, ən qüdrətli monarx boy qurumunda başçıya olan hörMete, sayqıya həsəd apara bilər. Hələ prototürk çağlarından bod//bud şəklində işlənən bu sözün d~y və d~t dialekt fərqlərinə uyğun boy//but fonetik variantları yaranmışdır. 64
bud sözcüyü bəzi etnotoponimlərdə donuq şəkildə qalmışdır. Belə ki, m.ö. I minildə Xəzərə axan Qızılbud çayadında və çağdaş Culfadakı Soltanbud dağadında qalmış bud sözcüyü Ağcabədi adında -bədi şəklini almışdır. Halbuki Klavdi Ptolemey (II əsr) Azaq yaxalarında Azar şəhəri ilə
«ağca boyu»
adını əks etdirən toponimi Aksabit (ağca-bit) şək- lində vermişdir. 65 Qırğızların kırkoğul boyları içində uzunbut boyadında but fonetik variantı işlənirsə, Qarabağda Qasapet («qas boyu») kəndinin adında -pet fonetik variantı görünür. 66
Akad-asur mixi yazılarında bod sözünün bat şəklində verilməsi təbiidir: Saqbat, Bit-Saqbat. 67
bit formantı ilə (Saqbit, Bit-Saqbit)
işlənməsinin müxtəlif səbəbləri ola bilər. Belə ki, bu sözcüyü türklərdən alıb, «filan boyun evi, yurdu» anla- mında boyadlarının əvvəlinə Bit şəklində qoşan (Bit-Sangi) akad-asur samiləri yerli türklərdə boyadlarının sonuna qoşulan but sözcüyünü də avtomatik olaraq, bit şəklində yazmışlar və yaxud bit formasının özü elə bəzi türk bölgələrinin barsbit, saqbit şəklində işlənən dialekt xüsusiyəti imiş.
Bod sözündən sonralar -un şəkilçisilə daha böyük sosial-siyasi qu- rumu bildirən bodun//budun termini yarandığı kimi, boy variantına da «xalq» anlamına yaxın olan kun sözü qoşulub bokun (*boy-kun) sözünü yaratmışdır. Bəzi uzmanlar boqun//bukun sözünün soy, nəsil və ya ulusu, oymağı olan adam anlamı daşıdığını yazır. 68 A. S. Amanjalov m.ö. V əsrə
aid runik yazıdan danışarkən budun sözünün boqun variantını da qeyd
64 Çoxmənalı bud sözünün anlamlarından biri də bədən üzvünə (qol-bud) aid «bud» məna- sıdır ki, bu da altay dilində but şəklində dağ qollarının və tatar dilində botı şəklində çay qollarının adına qoşulur: Kök-but, Sarı-but, Kayınqdu-but (Молчанова, 1979, 33); Karayılqa-botı, Xəsən-botı, Akbaş-botı (Гарипова, 1991, 50). 65 АИОСК, 1990, 149. 66 Olsun ki, Lerik bölgəsində Girəvud, Cəngəvud adlarındakı vud elementi də bud sözü- nün fonetik variantıdır. Etnonim yaradan bu sözcük qədim türk şəxs adlarına da qoşulub onun hansı soydan olduğunu əks etdirmişdir: saqa bəyi Sparqapit, xəzər xatunu Parspit. 67 Грантовский, 1972, 183. 68 Hassan, 2000, 36. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|