A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
28 Nəcati Gültəpe doğru olaraq, türklərdə ailə təşkilatı ilə ilgili apa sözünün dövlətdə ünvan şəklində işlənməsini ən əski nümunə kimi qeyd edir.
50 Apa tarkan (baş
komandan) titulunu Tonyukuk, İni İl kağan, Külte-
gin kimi tarixi şəxslər daşımışlar. Göytürk yazısındakı Apa tarkanın Çin qaynağında (Apa ta-kan) «baş komandan» kimi verilməsi diqqəti çəkir. 51
ki, hələ ilkəl toplumda ailə başçısının hər hansı bir adla fərqləndirilməsi lazım idi və çox güman ki, bu anlamda elə ata sözü işlənmişdir. Sonralar inancla bağlı törəyə nəzarət , dini törənə başçılıq edənlərin də ata termini ilə bildirilməsi bəllidir: mada boylarında Qam-ata, hunlarda isə Ata-qam adları işlənirdi. Karaim mifologiyasında isə Karğal-ata adı teonimdir. 52
və Adəm adına bənzəyən Ada //Ata sözü Ön Asiyada bir neçə hökmdarın adında görünür. Bunun türkcə qandaş ata sözü olub, sonralar başçı titulu kimi işlənməsinə şübhə yoxdur. Hətta lulu boylarının Arzizu bölgəsində adı çəkilən başçıların m.ö. IX əsrin əvvəlində Ata, VIII əsrin sonuna ya- xın Dada (Dədə) adlanması bəllidir. 53 Saqa türklərinin də m.ö. IV əsrdə Ata (yunanca Atey) adlı hökmdarı vardı. Beləliklə, qan qohumluğu ilə bağlı işlənən qədim apa və ata ter- minlərinin sonralar dövlət qurumunda titul anlamı ilə işləndiyini görmək olur və bu prinsip təkcə həmin sözlərdə deyil, baba, dədə, qaqa sözlə- rində də özünü göstərir. Qan qohumluğu (qandaş) terminologiyasından Tanrıçılıq dinində qam inancına transfer olunan ata, dədə sözləri Qorqud Ata və Dədə Qorqud deyimlərində göründüyü kimi, baba sözü də «Baban yeri uçmaq olsun» (KDQ) alqış-duasında və Baba-dağ kimi qutsal dağla- rın adında əks olunmuşdur. Bu qandaş sözlərin bölgə-ölkə başçılarının adı kimi işlənməsi isə artıq onun dövlətçilik ünvanı (termini) olduğunu göstərir. Belə ki, m.ö. II-I minilliklərdə subar boylarının yayıldığı bölgə- lərdə Dədə (Dada) adının işlənməsini diqqətə alan yazarlar onun subar sözü olduğunu yazmışlar. 54 Eyni durumu bir neçə bölgə bəyinin adında görünən Kaka//Kaki adına da aid etmək olar. Belə şəxs adının Mada ölkə-
50 Gültepe, 2002, 896. 51 Donuk, 1988, 2. 52 Azər xalqı, 2000, 135-143. 53 Грантовский, 1970, 124. 54 Меликишвили, 1954, 92. 29
sində yayılması da bəllidir: Ka-ki-ia LU ma-da-a. 55 Sonralar kaka (qağa) sözü «qardaş», «dayı», «əmi» anlamı ilə fars, əfqan dillərinə keçmişdir. Oğuş (ailə, soy). Qədim türk dövlətində toplumun özəyi sayılan və ilk sosial birlik olan ailə qurumunun önəmli yeri vardır. Ailə tipinin dəyiş- məsi sosial modelin dəyişməsinə səbəb olduğu kimi, belə dəyişmə dövlət yapısında da müəyyən fərq yarada bilir. Göytürk yazılarında «soy», «ailə» anlamında işlənən oğuş sözündə gördüyümüz oğ (oq) kökünün oğul «evlad» sözündə də təkrar olunması onun prototürk dilində «ailə» anlamı daşımasına şübhə yeri qoymur. Belə ki, həmin kökdən oquş (ailə) sözü yaranana qədər oq sözü «ailə» anlamı bildirmiş, sonralar isə ümumiləşdirici termin kimi «soy, qəbilə» anlamı daşımışdır. 56 Daha sonralar isə bir siyasi təşkilata bağlı olan qəbiləyə «oq» deyilmişdir. Qeyd edək ki, sumer dilində də
işlənmişdir. 57
sözü
də
etrusklardan klan
(oklan) şəklində
latın
dilinə,
oradan da başqa Avropa dillərinə keçmişdir. Oğuş qurumunda evlənmə olayı önəm daşıyır, belə ki, evlənmənin dövlətçilik gələnəyinə özəl təsiri vardır. Əgər qədim fars hökmdarı öz ana-bacısı ilə evlənə bilirdisə, türklərdə belə adət yox idi. Türk ailəsində boyük oğul evlənib
ailədən çıxır (ev-lən-ir), ata evi kiçik oğula qalır.
Qız-
gəlin isə ər evinə köçürülür. Qohumlaşan valideyinlərin quda adlanması gələnəyi azərlərdə olduğu kimi, bəzi doğu türklərdə də görünür. Soyların qohumlaşması xaotik deyil, müəyyən ənənəyə dayanırdı. Məsələn, Xəzər xaqanının arvadı (xatun) barsil boyundan olurdu. 58 Deməli, xaqan xəzər, xatun isə barsil soyundan olanda bunların oğlu xaqan seçilə bilərdi. İqtisadi və
demoqrafik amillərdən asılı olaraq,
bəzi
xalqlarda tək
ər-
arvad (monoqami), çoxarvadlıq (poligine) və ya çoxərlik gələnəyi yaran- mışdır. Türk törəsi ədalətsiz sosial quruma yol vermədiyi üçün toplumda cütlük
dayanan ailələr mövcud olmuşdur.
«Oğuz
çağı»
gələnəyini sərgiləyən Dədə Qorqud boyları bunu aydın əks etdirir. Yalnız sonralar
55 Грантовский, 1970, 130-131. 56 Nağıllarda işlənən «az getdi, uz getdi» deyimində görünən uz sözünün us//uş variant- ları da «çox» anlamında ulus//ülüş sözlərində vardır. Bu baxımdan, oğuş sözünün eti- mologiyası oq «ailə» + us «çox», yəni qandaş ailələrin soyu, klanı kimi yozula bilər. Görünür, fonetik cəhətdən oq sözündən fərqlənən və ög «ana», ögey (ata-ana), ögə «üzv» sözlərindəki *ög kökü isə kənardan ailə üzvlərinə qatılanları bildirmişdir. 57 Дьяконов, 1967, 50. 58 Kırzıoğlu, 1992, 42. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|