A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
25
Türk dövlətçilik sistemində termin və titul (ünvan) məsələsi haqqında türkologiyada müəyyən araşdır- malar vardır, lakin bunlarda türk termin və titulları m.ö. III əsrdən (Mete çağından) başlanaraq tədqiq olunur. 39
hələ dövlət yaranmamışdan xeyli əvvəl sosial ter- min kimi işlənmiş və m.ö. III əsrdə yox, III minilliyin ortalarından sonra yaranmaqda olan türk dövlətlərində ikinci anlam qazanmışdır. Hətta qan qohumluğu ilə bağlı bəzi terminlərdə, yuxarıda ata sözülə əlaqədar qeyd etdiyimiz kimi, dini inanc kontekstində üçüncü bir dini anlam çaları da formalaşmışdır. Dövlətin təşkil olunması üçün vacib olan şərtlər sırasında öncə xalq, ərazi, güc faktoru önəm daşıyır və bunlar siyasi təşkilatlanma ilə birlikdə dövlətin əsasını təşkil edir. Güc (erklik) haqqında ordu ilə bağlı bölmədə danışacağıq, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu klassik üçayaq üzərində duran türk dövlət düzənində ordu ilə xalq ayrılmaz bir bütövlük mahiyə- tindədir. Türk dövlət düzənində siyasi qurumun sosial quruma dayandığını söyləmişdik. Buna görə siyasi qurumun (dövlətin) sosial bazasını təşkil edən insan və ailədən tutmuş, xalq və millətə qədər müxtəlif varlığı bildi- rən terminləri nəzərə almaq
lazım gəlir. Türk
dillərində
işlənən minlərlə qohumluq termini üzərində tədqiqat aparan Yong-Söng Li bunu özəlliklə vurğulayır ki, qohumluq terminlərinin zənginliyilə türk dilləri başqa dil- lərdən fərqlənir. 40 Hər türk
öz soykökündə yeddiarxa dönəni tanımalı,
7-ci
babasınacan adlarını bilməli idi. Azər türkləri nəvə-nəticə sistemində 7-ci nəsili təmsil edənə qədərki törəmələri də fərqləndirmişlər. 41
dirən siyasi təşkilatlanma, hakimiyət seçimi və bürokratiya məsələlərilə bağlı türk dövlətçilik tarixində
işlənmiş terminologiya olduqca zəngindir. İslamaqədər bu terminlərin əksəri türkcədir və hətta bunlardan bəzisi qə-
39 Donuk, 1988; Kafesoğlu, 1989; Ögel, VII, 1991; ßñýÿð-Ãûï÷àã, 1996; Əsgər, 2003. 40 «Əqrəbalık adları baxımından türk dilləri dünyanın ən zəngin dillərindən biridir. Bir çox dillərdə, örnəyin hindavropa dillərində iki, hətta üç əqrəbalık adı tək bir sözcüklə ifadə edildiyi halda, əski və orta türkcədə və günümüz türk dillərində hər türlü əqrəbalık üçün ayrı terminlər qullanılmış və qullanılmaqdadır» (Li, 1999, 319).
41 Belə ki, azər dilində 2-ci nəvə (torun), 3-cü nəticə və 4-cü ilə 7-ci nəsil arasında kötücə
(kötükcə), yadıca, yeticə, xədicə, cücüxcə, ötücə terminlərinin işlənməsi qeyd olunmuşdur (Джафаров, 1971, 38-40).
26 dim çağlarda başqa xalqların dilinə də keçmişdir. Lakin Azərbaycanda dövlətçilik terminlərinin bir qismi Ərsaq, Sasani və Səlcuq dövlətləri çağında fars, islamlaşma dövründə isə ərəb sözləri ilə əvəz olundu. Beləliklə, türk dövlət düzənini təşkil edən dörd əsas ünsür - sosial, inzibati, siyasi və hərbi qurumlardır. El sözünün bildirdiyi üç qurumu şərti olaraq el 1 (xalq), el 2 (ölkə), el 3 (dövlət) şəklində nömrələyib, sxemlə göstərsək, qurumların bir-birilə bağlı olduğunu görərik: Buradakı hər qurumun özünəməxsus özəl atributları vardır ki, on- ları qurumun fərqləndirici və ya təşkiledici əlamətləri saymaq olar. Məsə- lən, türk dövlətçilik törəsinə görə el 3 qurumunun əlamətləri belədir: 1) Sosial qurum İnsan (adam) və apa, ata, dədə, baba, kañ, qağa, ana, oğul, qız kimi ailə daxilində qan qohumluğu ilə seçilən qandaşlar və oğuş, soy, oq, uruq, boy, budun və el qurumları ilə bağlı terminlərin hamısından geniş danış- maq imkanı olmasa da, hər halda, bəzilərini burada gözdən keçirmək mümkündür.
27
Kişi (insan). Türkcə cins fərqi qoymadan, hər fərdin, insanoğlunun kişi adlanması bəllidir. Başqa türk dillərindən fərqli olaraq, azər dilində bu
sözün ilkin anlamından uzaqlaşıb
yalnız
«ər»
(erkək)
bildirməsinə baxma- yaraq, bəzi dialekt və yazılı abidələrdə ilkin anlamını saxlamışdır.
Belə ki, Dədə Qorqud boylarında «qız kişi», «xatun kişi» deyimləri vardır. 42
Kişi sözünün «insan» anlamı və boyadına qoşula bilməsi (ku-kişi, az-kişi, altay-kişi) onun prototürk çağında yaranmış sözlərdən olduğunu göstərir. Sumercə
titul bildirən luqal-kişi dəqiq tərcümə
olunmasa da,
onun
akad dilinə keçmiş şarkişşatum (insanların çarı) forması «toplumun çarı» anlamında işlənir. 43 Hələ nəşr olunmamış «Enki və Ninxursaq» mifində isə Turkiş ölkəsi deyimi vardır. 44
Apa. Prototürk çağından işlənən apa//aba sözünün soydaxili termin kimi, ailədə böyüklərə müraciət bildirən qohumluq termini olması şübhə doğurmur.
Ə. Əsgər və M.
Qıpçaq bu terminin «böyük» anlamı daşıdığını qeyd etmişlər. 45 Müxtəlif türk dillərində xeyli fonetik formaları yaranmış bu termin hələ də ailədə böyüklərə şamil edilir və qədimə getdikcə onun həm «baba», həm də «nənə» anlamı bildirməsi aydınlaşır. 46 Göytürk yazı- larında ecüm-apam deyimi «əcdad» anlamını aydın göstərir. 47
Sumer yazısında da aba sözü «əcdad», «ata», «qoca» anlamında iş- lənmişdir. 48 Bu sözün sumer-akad dillərində işlənməsi göstərir ki, aba qədim Ön Asiya izoqlosudur. 49 Əfrasiyab adında olduğu kimi, bəzi qut elbəylərinin (İnim-aba-keş, Yarlaq-ab) adında da görünən -aba, -ab mor- femi çox güman ki, həmin aba sözüdür, çünki qohumluq bildirən apa/aba sözü mifoloji kontektsdə yeni çalar qazandığı kimi, sonralar türk dövlət qurumunda da titul kimi işlənmişdir.
42 KDQ, 1962, 59, 115. 43 ИДВ, 1983, 241. 44 Крамер 2002, 310; Ola bilər ki, bu Turkiş adı sonralar Tukriş forması almışdır. 45 ßñýÿð-Ãûï÷àã, 1996, 55; Vedidə bəzi soylar əbə sözünü «ata» anlamında işlədirdi. 46 Rёsёnen, 1969, 1; ЭСТЯ, I. 1974, 54-57; ДТС, 1, 47. 47 Saqa soykökü əfsanəsini qələmə alan Herodot qeyd edir ki, saqalar (skitlər) Papayın (Babanın) arvadına «ulu ana» anlamında Api deyir. 48 Дьяконов, 1967, 430. 49
Sumer dilindən akad dilinə keçən abkallu «müdrik» sözü ilə yanaşı, akad dilində abu «əcdad», «ata» və abi «baba» sözləri də vardır (Липин, ÛÛ, 1957, 14);
d Enlil luqal kur- kura aba dingiréneke 4 (Tanrıların abası, ölkələrin ağası Enlil) sumer cümləsində aba «predok» kimi verilir (Дьяконов, 1967, 429);
Akad şəhərinin məbudu da d Aba idi. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|