A zərbaycan türklərinin

 

42

M. Kaşğari bekec sözünün anlamını «xan oğlunun sanı» kimi izah 

edir.

102

 Bu baxımdan, Herodotun qələmə aldığı saqa soykökü mifindəki 

qardaşların adını vaxtilə Elbəkcə  və  Ərbəkcə  şəklində  bərpa etməyimiz 

bir daha öz təsdiqini tapır. Elbək adı yayğın olduğu kimi, qədim yazılar 

Arbak//Ərbək adını da qeyd edir. Çin qaynağında Ərbək şad  adı vardır. 

Böyük. Bəzən danışıqda işlənən «əlin böyüklərin  ətəyindədir» və 

yaxud ironiya ilə «nə böyük adamsan?» deyimlərində donuq şəkildə olsa 

da,  böyük sözü

 

qədim ünvan

 

(vəzifə)

 

anlamını saxlamışdır.

 

Böyükkişi, 

Böyükağa

 

kimi

 

şəxsadları

 

vardır,

 

lakin

 

N.

 

A.

 

Baskakovun

 

Xəzər

 

xaqanının 

adı kimi verdiyi Böyük, əslində, xaqanın

 

özəl

 

adı deyil, onun tituludur.

103

 

İbn Fədlan bunu belə izah edir: «Xəzərlərin hökmdarı Xaqan adlanır.

 

Gə-

zinti üçün ancaq dörd ayda bir dışarı çıxır. Buna Böyük Xaqan, vəkilinə 

isə Xaqan Bəy deyirlər».

104

 

Başçı titulunda

 

işlənə

 

bilməsi üçün

 

böyük sözünün

 

leksik

 

anlamında 

potensial imkanı vardır. Sumer dilində də «çar» anlamında lu-qal deyimi 

işlənir ki, bunun hərfi tərcüməsi «böyük adam» deməkdir. Bu baxımdan, 

m.ö.714-də Mana ölkəsində bölgə  bəylərindən birinin Böyük adlanması 

diqqəti çəkir.

 

E.

 

A.

 

Qrantovski mixi yazıda bir neçə fonetik variantla əks 

olunmuş bu titulu, doğru olaraq, *Pāyuka

 

 formasında bərpa etmişdir.

105

 

Qədim Azərbaycanda

 

təkcə  böyük sözü deyil,

 

yuxarıda qeyd

 

etdiyimiz 

kimi,

 

bölgə başçılarının adında görünən dədə, ata, kaka (qağa),

 

aqa söz-

ləri də titul kimi işlənmişdir.  

Tanhu // şan-yü. Çin yazılarında hun elbəyinin titulu kimi verilən 

tanhu//şanyü ünvanı vardı. Hun dilində «imperator»

 

anlamı ilə işlənən

 

bu 

sözün genişlik, ucalıq, ululuq bildirməsi və onu işarə edən çin heroqlifinin 

tanhu,

 

taniu,

 

jenuye, şanu,

 

şanyu,

 

şanyü variantları ilə oxunması bəllidir.

106

 

Hər halda,

 

bu

 

ünvanın

 

leksik məna çalarlarını diqqətə

 

alanda onun

 

tanrı 

sözülə

 

eyni kökdən (*tañ) ola bilməsi

 

ehtimalını istisna etmək olmaz.

 

Yanzi

 

//

 

yanzu. III-II minillərdə subar boylarının yaşadığı ərazilərdə 

sonralar (m.ö. I minilin əvvəli) yaranmış

 

Allabria, Namru,

 

Xubuşkia kimi 

bölgələrdə bölgəbəyi vəzifəsini daşıyanlar asur qaynaqlarında yanzi titulu 

ilə yad olunur.

 

Bu titul

 

Kassi

 

sülaləsinin hakimiyəti

 

çağında

 

da

 

işlək olmuş-

                                                 

102

 MK, I. 357. 

103

 Баскаков, 1985, 44. 

104

 İbn Fadlan, 1975, 76. 

105

 Грантовский, 1970, 259. 

106

 Kafesoğlu, 1989, 59. 

---

 

43 

dur.

107

 Morfoloji quruluşuna görə,

 

tanhu,

 

yabğu,

 

yincu kimi türk

 

titullarına 

bənzəyən yanzi, ola bilsin ki, «canişin» anlamlı *yan-cı sözüdür.  

Yabqu. Göytürk elində xaqandan sonra ikinci rütbə sayılan yabqu 

titulu vardı və adətən, yabqular xaqanın qandaşları olan Aşina soyundan 

seçilir və Batı-Göytürk elini yabqu idarə edirdi. Bugünkü terminologiya 

ilə desək, törəyə görə, xaqan taxtına oturmağa hüququ olmayan yabğu 

«vitse-prezident» idi. Lakin Göytürklərdən öncə Kuşan hökmdarı Kud-

zulu Kadfiz yavuga titulu daşıyırdı. Xəzər elində isə bu titul cabqu-xan 

(yabğu-xan) şəklində işlənmişdir.  

G.

 

Klauson yabqu sozünün türkmənşəli (yabqu 

<

*davqu)

 

olduğunu 

yazmışdır.

 

Buna etiraz edən Riçard Fray manixey boybəyinin

 

ymq

 

(yamqu) 

sözülə bildirildiyini

 

və

 

Buxarada

 

bu

 

sözün jamūk

 

şəklində

 

işləndiyini

 

əsas 

gətirərək

 

yazır: «Görünür, türklər

 

öz

 

titulaturasını

 

iranlılardan

 

aldığı

 

üçün, 

olsun ki, yabqu (yavuqa) da irandilli sözdür».

108

 Doğrudur, bu termin ilk 

dəfə

 

Mana

 

çağında

 

Güney Azərbaycanda

 

ortaya

 

çıxmışdır,

 

lakin

 

indi

 

«İran»

 

adlanan Manada irandillilər yox idi.  

Mana elində karsi boyunun m.ö.

 

IX əsrdə qızıl boylarının (qızıl-but) 

ərazisində yaşaması buradakı Karsibut (karsi-but) qalasının adında əks 

olunmuşdur.

 

Daha öncə,

 

Babil çarı I Navuxodonosor yazısında adı keçən 

Karziyabku

 

(karsi-yabqu)

 

soyunun

 

m.ö.

 

II

 

minilin

 

sonlarında

 

Diala

 

(Turna) 

çayı yaxasında olması bəllidir.

109

 Göründüyü kimi, qədim Azərbaycanda 

yabqu

 

sözü

 

irandilli

 

etnosun

 

İrana

 

gəlməsindən çox əvvəl işlənmiş,

 

yalnız 

Alp Arslan (XI əsr) çağında bu tituldan imtina edilmişdir.

110

 

Kañ  (kang//kan//xan).  Türk dövlətçilik gələnəyində  bəy sanından 

sonra aktiv terminlərdən

 

biri olan

 

xan sözü xanlıq, xanlarxanı,

 

elxan,

 

ulu-

xan, xanım kimi titulların tərkibində iştirak edir. Sosial qurumdan siyasi 

quruma transfer olunan xan sözü şəxs adlarında da özünü göstərir: Xanış, 

Xanlar, Xankişi, Elxan, Arı-kan (Atillanın arvadı), Ayxan, Ataxan və s.  

                                                 

107

 Kassi-akad sözlüyündə  ya-an-zi ilə yanaşı,  nu-la sözü də  şarru «çar» mənasında 

verilmişdir. Kassi dilində bu sözlər eyni məna daşıyırsa, onda bunlardan birini, daha 

doğrusu, subar bölgələrində işlək olan yanzi sözünü kassilər qonşu türklərdən ala bilər-

dilər.

 

Lakin kassi və türk dilində yanzi sözü sumerlərdən alınma ensi sözü də ola bilər. 

Əlbəttə, bu ehtimalların elmi yozumu üçün ayrıca araşdırmaya ehtiyac vardır. 

108

 Фрай, 1972, 275. 

109

 Дьяконов, 1956, 136-137. 

110

 Togan, 1981, 194. 

---