A410201-«Agronomiya» qánigeligi kurs magistrantları ushın

27. Ǵawasha zúráátligine tóginniń hám almaslap egiwdiń tásiri

№	Tájiriybe variantları	1995-2004 j.j. 3-shi rotaciya
1.	Ǵawasha (monokultura, tógin berilmegen)	15,3
2.	Ǵawasha (monokultura, tógin berilgen)	26,8
3.	Ǵawasha, almaslap egiw hám tógin qollanılǵan
4.	Jońıshqadan keyin 1-shi jıl ǵawasha	33,1
5.	Jońıshqadan keyin 2-shi jıl ǵawasha	41,5
6.	3-shi jıl ǵawasha	38,3
7.	4-shi jıl ǵawasha	34,3
8.	5-shi jıl ǵawasha	30,3
9.	6-shi jıl ǵawasha	29,5
10.	7-shi jıl ǵawasha	28,5
11.	Ortasha 7 jılǵa	32,2

Jalpılamay egiletuǵın ósimlikler qatar araları islenetuǵın eginler menen almasılsa atızlar jabayı ósimliklerden tazalanadı (17-keste).
18. Almaslap egiw eginleriniń jabayı ósimlikler
muǵdarına tásiri (1-shi kul`tivaciyadan aldın, dana 1 m²)

Egiw usılları hám anıqlaw múddetleri		Jabayı ósimliklerdiń ulıwma muǵdarı
		Az jıllıq	Kóp jıllıq
Ǵawasha monkul`turası NPK + qıy	1-shi jılı	6,2	4,5
	2-shi jılı	12,1	10,0
	5-shi jılı	8,4	4,0
	9-shı jılı	12,9	3,0
Almaslap egiw 1:3:1:2 NPK + qıy	Mákkeden keyin 1-shi jılı	6,8	2,0
	2-shi jılı	13,1	3,1
	3-shi jıl	9,2	2,0
Almaslap egiw 3:4:1:2 NPK + qıy	Jońıshqadan keyin 1-shi jılı	2,7	-
	2-shi jılı	3,8	1,1
	3-shi jılı	6,0	1,0
	4-shi jılı	4,1	1,0

Ilimiy izertlewlerdiń nátiyjesi boyınsha sobıqlılar sem`yasına kiretuǵın ósimliklerdiń tamırında arnawlı mikroorganizmlerdiń jasaytuǵınlıǵın, ósimlik bakteriya menen bir birine paydalı tásir etetuǵının kórsetedi. Ósimliklerdiń mikroorganizmler menen birge jasawı simbioz dep ataladı. Bul nızamlılıqtı 1839 jılı francuz ilimpazı Bussengo ashqan edi. Sońın ala jońıshqa menen onıń tamırında bolatuǵın bakteriyalardıń simbioz baylanısı ashıldı.

Keyinirek jońıshqanı bir jerge qaytarıp ege beriw nátiyjesinde onıń tamırında toplanǵan azıqlıq zatlar sol egin (jońıshqa) ushın zıyanlı bolǵanın, al kelesi jılı basqa bir egin egilgende onnan joqarı ónim alınatuǵınlıǵı ilimpazlardıń tájiriybelerinde, baqlawlarında anıqlangan.
Eginlerdi almaslap egiw zárúrligi bir qatar teoriyalar menen tastıyıqlanadı. Máselen, bir qatar ilimpazlar bunı ósimliklerdiń azıqlanıw teoriyası (Teer, Libix) boyınsha túsindirse, ekinshileri - bir túrli ósimlikti úzliksiz ege beriw nátiyjesinde topıraqta zıyanlı birikpelerdiń payda bolatuǵınlıǵı menen túsindiredi (Dekandol`, Maker hám basqalar), al úshinshi topardaǵı ilimpazlar bolsa sobıqlı eginlerdiń simbioz qásiyetlerine hám ósimliklerdiń, topıraqtıń fizikalıq qásiyetlerine, ásirese onıń strukturasına hár kıylı tásir etiwi menen túsindiredi (P.A.Kostıchev., V.R.Vil`yams). Bul kóz qaras hám teoriyalardıń ulıwma kemshiligi olardıń bir táreplemeliginde bolıp tabıladı.
Ullı ilimpaz D.N.Pryanishnikov eginlerdiń almasılıwı haqqındaǵı tájiriybe hám teoriyalardı ulıwmalastırıp, awıl xojalıq eginlerin racional` túrde almaslap egiw tórt túrli sebepke tiykarlanatuǵının kórsetti. Bular: ximiyalıq, fizikalıq, biologiyalıq hám ekonomikalıq sebepler bolıp tabıladı.
Ximiyalıq sebep – hár qıylı eginler topıraqtan azıqlıq zatlardı hár túrli muǵdarda alıwı menen xarakterlenedi. Dánli eginler 1 tonna zúráát toplawı ushın topıraqtan 25 kg azot, 12 kg fosfor hám 25 kg kaliy ózlestiredi, ásirese sobıqlı eginler azottı az talap etedi, al ǵawasha – 60 kg azot, 45 kg fosfor há 35 kg kaliy aladı. Demek, ǵawasha basqa túrdegi eginlerge qaraǵanda azıqlıq elementlerin, yaǵnıy azottı kóp talap etedi.
Topıraqtan alǵan azıq elementlerin topıraqqa qaytarıwda ósimlik túrlerine qarap hár túrli boladı. Kóp jıllıq ot-jemlik eginlerdiń (sobıqlılar) basqa eginlerge qaraǵanda topıraqta kóp muǵdarda organikalıq zat qaldıratuǵınlıǵı anıqlanǵan. Bul organikalıq zat quramında azot oǵada kóp muǵdarda boladı. Dánli eginler hám ǵawashadan keyin jer júdá arıqlap qaladı, sebebi ónimniń quramında hám paxalda topıraqtan alınǵan mineral hám azıqlıq zatlar qaytarılmaydı. Sonıń ushın bul eginlerdi topıraqta azıq toplawshı eginler menen almastırıw kerek.
Fizikalıq sebep – awıl xojalıq eginleriniń biologiyalıq ózgeshelikleri hám agrotexnikasına baylanıslı topıraqtıń súrim qatlamındaǵı tıǵızlıǵına, strukturasına hám qurılısına hár qıylı tásir etiwi menen sıpatlanadı.
Kóp jıllıq hám jalpılamay suwǵarılatuǵın eginler bir qıylı tásir etse, jaz dawamında qatar arası islenetuǵın eginler ekinshi túrli tásir etedi. Kóp jıllıq eginlerden (jońıshqa) keyin topıraq strukturası, suw ótkizgishligi hám ıǵallıqtı saqlawı ádewir jaqsılanadı. Solay etip, kóp jıllıq egindi bir jıllıq eginler menen almastırıp egiw zárúr.