Abġd tahġRLĠ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
149 taleyində ağır izlər qoymuşdur. Q.Mehdiyev bir fərd kimi bu acını öz həyatında, tərcümeyi-halında yaşayan kəslərdəndir. Bunun nəticəsi kimi o, problemi daha dərindən dərk etmiş, mənimsəmişdir desək, yəqin ki, yanılmarıq. Q.Mehdiyevin erməni əlifbasını, dilini bilməsi, Türkiyə və Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində – erməni vəhşiliklərinin törədildiyi yerlərdə – məzarlıqlarda, kitabxana və muzeylərdə tədqiqat işi aparması dissertasiyanın kamil əsər kimi ortaya çıxmasına yardım etmişdir. Dissertasiya giriş, «XIX əsrin ikinci yarısında Şərqi Anadoluda və Cənubi Qafqazda ictimai-siyasi vəziyyət və «erməni məsələsi»nin ortaya atılmasında Qərb dövlətlərinin rolunun mətbuatda əksi» və «Erməni dövlətinin yaradılması planları və onun həyata keçirilməsi istiqamətində hərbi və diplomatik fəaliyyətlərə mətbuatın münasibəti» adlı 2 fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Tədqiqatçı 3 yarımbənddən ibarət I fəsildə «erməni məsələsi»nin ortaya atılmasında, əvvəl Şərqi Anadoluda, bu xülya baş tutmadıqda isə Cənubi Qafqazda erməni dövləti qurmaq ideyasının yayılmasında missionerlərin, erməni millətçi cəmiyyət, komitə, siyasi təşkilatlarının, erməni, eləcə də ermənipərəst mətbu orqanların rolundan, Osmanlı imperiyasının süqutunda maraqlı olan dövlətlərin bölgədəki çirkin siyasətindən geniş bəhs etmişdir. Osmanlı imperiyasının çökdürülməsi üçün dəridən-qabıqdan çıxan Avropa dövlətləri regiondakı ən zəif həlqədən – xisləti xəyanətlə yoğrulmuş ermənilərdən bacarıqla istifadə etmişlər. XIX yüzilliyin II yarısında – əsrin sonlarına doğru havadarlarının maddi-mənəvi dəstəyi ilə qısa müddət ərzində imperiyanın sadiq təbəələrindən «mübariz», «döyüşkən», «hüquq və azadlıqlarını tələb edən» topluma çevrildilər. Ermənilər çox sayda qəzet buraxmağa, sürətlə təşkilatlanmağa başladılar. Bu dönəmdə ciddi sosial-iqtisadi, hərbi-siyasi böhran keçirən Osmanlı imperiyasının hüdudlarında düşmən dövlətlər ermənilərin gücündən yararlanaraq dağıdıcı şəbəkə qururdular. Tədqiqatçı bu məsələləri araşdırarkən dövrün tarixi sənədlərindən, xüsusi ilə mətbu orqanların materiallarından yetərincə istifadə etmişdir. Elmi-tədqiqat işinin II fəslində Q.Mehdiyev Qərb dövlətləri və Rusiyanın canfəşanlığı nəticəsində zəifləmiş Osmanlı Türkiyəsinin Şərq və Cənub-Şərq ərazilərində erməni dövləti yaratmaq ideyası cəhdlərini o dövrün mətbuatı vasitəsi ilə bütün cəhətləri ilə üzə çıxarır və tutarlı faktlarla təqdim edir. Birinci Dünya Müharibəsi dövründə ermənilərin Şərqi Anadoludan köçürülməsinin əsl səbəblərini, bu prosesin gedişatını, nəticələrini tarixi və təkzibolunmaz faktlara istinad edərək araşdıran, təhlil edən, dəyərləndirən tədqiqatçı, həm də köçürülməni «erməni soyqırımı» kimi təqdim edən, on illər boyu tarixi saxtalaşdırmaqla məşğul olan yalançı mütəxəssislərin, o cümlədən, ah-nalədən yorulmaq bilməyən erməni mətbuatının qondarma arqumentlərinin əsassız olduğunu göstərmişdir. Digər tərəfdən isə tədqiqatçı «yazıq», «zavalı» ermənilərin əllaməliyinin arxasında əslində məkrli, murdar niyyətlərinin durduğunu və onların bütün bu hay- küylərinin xəyali «dənizdən-dənizə» Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaq ideyasından qidalandığını əsaslandırmışdır. Bütövlükdə tədqiqatçı problemi əhatəli və dərindən araşdırmışdır. Bununla belə, ciddi elmi-tarixi əhəmiyyət kəsb edən dissertasiyada mövzunun yeniliyindən, 150 eyni zamanda genişliyindən qaynaqlanan bir sıra mülahizələr var ki, onlar bəzi iradlar üçün zəmin yaratmışdır. Onlardan bəziləri üzərində dayanmaq istərdim: 1. XIX əsrin II yarısından etibarən Cənubi Qafqazda, o cümlədən Tiflisdə, Gəncədə, Bakıda, Şuşada 70-ə yaxın erməni dilində qəzet və jurnal buraxılmışdır. Dissertasiya xüsusi ilə erməni mətbuatının materialları əsasında yazlığından və «erməni məsələsi»nin tarixdə ən ağır zərbəsinin bizə dəydiyindən fikrimcə, problemin ortaya atıldığı illərdə Azərbaycan ərazisində nəşr olunan erməni mətbu orqanlarının proqramı, mövzusu və istiqaməti barədə də yazılması məqsədəmüvafiq olardı.Tədqiqatçı «erməni məsələsi»nin aktuallaşmasında missionerlərin rolundan və fəaliyyətindən haqlı olaraq geniş bəhs etmişdir. Lakin bir sıra məqamlarda missionerliyin mahiyyəti, məzmunu ilə yanlışlıqlara yol verilir. Müəllif yazır ki, 1860-cı ildən sonra missionerlər yəhudi və müsəlmanları xristianlaşdırmağın çox çətin olduğunu görüb fəaliyyətlərini ermənilər üzərinə keçirmişdilər (səh.23). Əslində, ermənilər xristian idi və ənənəvi dini mərkəzlər tərəfindən rədd edilən, müxtəlif sektaları təmsil edən missionerlərin fəaliyyəti dövlətin əsaslarını dağıtmağa, müsəlman əhalini öz dinindən soyutmağa, onların şüuruna və mənəviyyatına hakim olmaqla mənfur ideyalarını yeritməyə çalışırdılar. Görkəmli ictimai-siyasi xadim, istedadlı publisist Əhməd bəy Ağaoğlu hələ 1912- ci ildə yazırdı ki, bizə həyat verəcək Qərbin mədəniyyətidir, Qərbin missionerləri deyildir. Çocuqları missioner məktəbinə vermək mənsub olduğu xalqa bir xəyanətdir və cinayətdir («İqbal» qəzeti, 1912, 29 avqust, № 148). Katoliklər tərəfindən də qovulan rahiblər və rahibələr türkçülüyə, islama can və ruh verə bilməzlər. Elə hesab edirəm ki, Ə.Ağaoğlunu həyəcanlandıran, narahat edən missionerlik hərəkatı Azərbaycan ərazisində də o dönəmdə ciddi problemlər yaradırdı və müəllif Osmanlı imperiyasında missionerlik hərəkatı ilə Azərbaycan torpaqlarındakı missionerlik fəaliyyətini əlaqəli şəkildə təqdim və təhlil etsəydi, daha effektiv qənaətlərə gələ bilərdi. 2. «Erməni məsələsi» siyasi dövriyyəyə buraxılandan regionun coğrafi xəritəsi dəfələrlə dəyişmişdir. «Erməni məsələsi»nin nüvəsi saxlanılsa da, taktiki gedişlərə, tətbiqi məkanına uyğun də cildi, forması dəyişdirilmiş, yeniləşmişdir. Heç şübhəsiz ki, «miasum» «erməni məsələsi»nin həlli variantlarından biridir və bu ideyadan da ən çox zərərçəkən Azərbaycandır. Odur ki, «erməni məsələsi»nin yaranması və yayılmasının sonrakı mərhələlərindən bəhs edərkən tədqiqatçının bu cəhətə diqqət yetirməsi, fikrimcə, lazım idi. Həm də, bu zaman tarixdə şərəfsiz iz qoymuş enozis, anşlüs təcrübəsindən ermənilərin «bəhrələndiyi» vurğulanmalıdır. Müəllif bəzən eyni fikri müxtəlif formalarda təkrarlayır. Məsələn, E.Melkonyandan sitat gətirilir: erməni köçü olmasaydı, indi Ermənistan dövləti çox böyük ərazini əhatə edərdi (səh.90), bir qədər sonra (səh.94) həmin fikir olduğu kimi səsləndirilir. Yaxud, səhifə 15-də «1970-ci illərdən başlayan erməni terroruna» sözləri ilə başlayan cümlə 93-cü səhifədə «Ermənilərin bu terrorçu ənənələrini ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq» sözləri ilə, 155-ci səhifədə isə «1973-cü ildən başlayaraq qanlı erməni terroru» sözləri ilə başlayan cümlələrlə əvəz olunur. Tədqiqatçının kiçik diqqətsizliyi bəzən faktların təhrif edilməsi ilə müşayiət edilir. «Azərbaycanın SSRİ tərkibində (1920-1991) olduğu illərdə» (səh.12) yazan Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|