Abġd tahġRLĠ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
165 güc-bəla ilə hərəkət edirdilər». «Bütün bu həyəcan və təlaş Mirzə Cəlili sıxırdı. Onun rəngi ağarmışdı, az danışır, tez-tez kənara çəkilib fikrə gedirdi. Əlbəttə, o, ailəsinin taleyindən nigaran idi». H.Məmmədquluzadə xatirələrində əslində M.Cəlilin timsalında tipik, klassik mühacir obrazı yaratmışdır. M.Cəlili səfər ərəfəsində bürüyən hiss-həyəcan, təlaş, onun yolboyu narahatlığı, əziyyətləri, məskunlaşdığı məntəqədə fəaliyyəti zamanı maddi-mənəvi sıxıntıları mühacir həyatının göstəriciləridir. Həmidə xanım M.Cəlili necə görmüşdüsə, eləcə də qələmə almışdır. Həmidə xanımın qeydlərini oxuduqca, Mirzə Cəlilin mühacirət həyatının bütün çalarları qabarıq şəkildə özünü göstərir. «…aprelin 25-də mənim əmimoğlu Təbrizə gəlib xəbər verdi ki, yerli hökumət bizi öz Vətənimizə qayıtmağa dəvət edir. Bundan əlavə, doktor Kərimbəy Mehmandarovdan da məktub almışdım. O da bizi Vətənə qayıtmağa tələsdirirdi». (səh.137). «Mirzə Cəlil Vətənə qayıtdığı üçün sevinirdi» (səh.143). Şübhəsiz ki, Həmidə xanımdan yuxarıda və indi gətirdiyimiz bu sitatlardakı «öz Vətənimizə», «Vətənə» sözlərini təsadüfi işlətmirdi. O, İranda, mühacirətdə olduğunu hiss edir, oxucuya da hiss etdirirdi. Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixində parlaq iz qoymuş Mirzə Bala Məmmədzadə 1937-ci ildə qələmə aldığı və 1938-ci ildə Berlində – «Qurtuluş» jurnalının mətbəəsində nəşr etdirdiyi «Milli Azərbaycan hərəkatı» adlı əsərində ölkənin bolşeviklər tərəfindən istila edilməsindən sonra başlanan terror, sürgün və edamların «hüdud xaricinə bir çox münəvvərin atdığını qeyd edir və yazırdı: «İranın Xorasan, Mazandaran, Gilan, Azərbaycan, Tehran və Qəzzin məntəqələri ilə Türkiyənin Qars, Ərzurum, İstanbul, Trabzon və s. qismlərində əski Azərbaycan mühacirəti yaşamaqda idi» (M.B.Məmmədzadə. Milli Azərbaycan hərəkatı. Ankara, 1991, 239 səh., səh.163). Müəllif sovet istilasından sonra Tehran, Gilan, Təbriz, Astara, Ərdəbil, Trabzon, İstanbul kimi şəhərlərdə mühacir həyatı sürməyə məcbur olan həmvətənlərimizin müxtəlif cəmiyyətlər qurduğunu və imkanları daxilində çalışdıqlarını da qeyd edir (yenə orada, səh.165). Məsələ burasındadır ki, Mirzə Cəlilin özü də hələ İranda ikən istər felyetonlarında, istər məqalələrində Sovet istilasından sonra Təbrizdə məskunlaşmağa məcbur olanları öz adı ilə – «mühacir» - adlandırmış və qələmə almışdır. «Dövlətli xanım» (№ 8) adlı felyetonda M.Cəlil «Hərdəmxəyal» imzası ilə yazır ki, şəhərdəki bir dövlətli xanım bir-birinin içində olan çoxsaylı imarətlərin birini mədrəsə açmaq niyyəti ilə yetim uşaqların istifadəsinə vermək istəyir. Lakin təqvimdəki gün münasib olmadığından bu fikrindən vaz keçir. Bayramqabağı uşağa paltar tikdirmək xəyalından da təqvimin xoş olmadığından daşınır. «Sora bir belə fikrə düşdü ki, Qafqaz mühacirlərinin hərəsinə bayram axşamı bir qədər xərclik paylasın. Genə təqvimə baxdı, gördü ki, yazılıb «nə şayəd». Əlbəttə, burada müəllifin məramı aydındır: o, cəhaləti, vasvasılığı tənqid atəşinə tutur. Biz burada diqqəti ona yönəltmək istədik ki, M.Cəlil özü bolşevik inqilabından sonra Təbrizə köçən qafqazlıları, o cümlədən azərbaycanlıları «mühacir» adlandırmışdı. Jurnalın elə həmin nömrəsindəki «Təşəkkür» adlı yazını Ələkbər Abbaszadə Naxçıvani, Həbibbəy Firudin bəy oğlu İrəvani və Seyidov Ordubadi imzalamışlar. Orada oxuyuruq: «…1920-ci ildə Qafqazdan fərar edən (qaçan – T.A.) 150 min mühacir İrana pənah gətirib bir qədəri Xoy, Mərəndi və Təbriz havalisində (ətrafında – 166 T.A.) sükna oldular (məskunlaşdılar – T.A.). «…Qışın şiddətli soyuğundan balaca uşaqları hifz etmək üçün Təbrizdə sakin olan mühacirlər özlərinə məxsus libaslarını da satıb öz ailələrinə kəfil (zamin, sahib – T.A.) olmaqdan aciz qalıb Amerika nümayəndəsi mister Fetman həzrətlərinə öz əhvallarını ərizə ilə izhar etdilər». «Təbrizdə sakin olan yanıqlı və pərişan mühacirlərin» adından «Təşəkkür»ü imzalayanlar mister Fetmana minnətdarlıqlarını bildirirlər. «Molla Nəsrəddin» jurnalındakı bu materialları oxuduqdan sonra hər halda C.Məmmədquluzadənin də, digər azərbaycanlılar kimi, Şimali Azərbaycandan İrana mühacirət etdiyinə heç kəsdə şübhə yeri qalmayacaq. Akademik İ.Həbibbəyli «Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri» adlı monoqrafiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradıqdan və bolşeviklərin hakimiyyəti mənimsəməsindən sonra «əsas ziyalı kütləsinin xarici ölkələrə mühacirət etməyə məcbur olduğunu, həbsə və təqibə məruz qaldığını» xüsusi vurğulayır (bax: səh.386). Azərbaycan mətbuat tarixinin araşdırılmasında xüsusi əməyi olan prof. Əziz Mirəhmədov on cildlik «Molla Nəsrəddin» faksimilinin birinci cildinə (Bakı, 1987) yazdığı «Molla Nəsrəddin»: dünən, bu gün, sabah» adlı ön sözdə Mirzə Cəlilin İrana mühacirət etməsinin səbəbini belə açıqlayır: «…fevral və oktyabr inqilabları adı ilə məşhurlaşan hadisələrin imperiya xalqlarına, o cümlədən azərbaycanlılara xoşbəxtlik gətirə bilməyəcəyini dərk edirdi: arvadı Həmidə xanımın malikanə, torpaq, məktəb sahibi, «mülkədar-xeyriyyəçi qadın» olması, qardaşı Ələkbərin isə İran inqilabı fədailərindən və Səttarxanın yaxın silahdaşlarından biri kimi tanınması, erməni-daşnak canilərinin Qarabağdakı vəhşilikləri zamanı, silah götürüb Xankəndindəki vuruşlarda iştirak etməsi və s. kimi səbəblər əlindən Təbrizə mühacirətini labüd etmişdir». Bu mövzuya – Mirzə Cəlilin Təbrizə mühacirət etməsinə onun yaxın silahdaşı, «Kefsiz», «Bikəs», «Məşədi Sijimqulu» təxəllüsləri ilə tanınan məşhur «Molla Nəsrəddinçi» Əli Nəzmi də biganə qalmamış və qələm dostunun ağır günlərini «Mirzə Cəlilin Tiflisdən Təbrizə köçməsi» şeirində təsvir etmişdir: Şuralaşan gündən Azərbaycan Tiflis, İrəvanda qalxmışdır həyəcan. Varlılar titrəşir apreldən bəri, Sarmışdı inqilab menşevikləri. Qurtarmaqçın onlar öz canlarını, Xalqın tökürdülər al qanlarını. Daşnaklar qan tökmək istəyir yenə, Edirlər xəyanət xəlqə, Vətənə. Qızıl Ordu ilə vuruşmaq üçün Hazırlıq görürdü İrəvan hər gün. Tiflis hazır ikən döyüşə, hərbə, Varlılar qaçırdı durmadan Qərbə. Qərbə qaçanlardan alaraq təsir, Bilərək bu işi münasib tədbir, Mirzə xudahafiz etmədən bizə, Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|