Abġd tahġRLĠ

 
273 
Bakıda  və  Azərbaycanın  digər  bölgələrində  onlara  divan  tutulduğu  həyasızcasına 
qeyd  olunmuş,    qatillər  –  erməni  terrorçuları,  başkəsənlər,  qaniçənlər  isə  «xalq 
qisasçıları» adı ilə təqdim olunmuş, təbliğ edilmişdir. 
 
Bizdə  Mart  qırğını  ilə  bağlı  həqiqətlər  (illər  boyu  susmayan  və  susdurula 
bilməyən tək səs – mühacir nəşrlər – «Yeni Qafqasya», «Azəri-türk», «Odlu yurd», 
«Bildiriş»,  «İstiqlal»,  «Qurtuluş»,  «Azərbaycan»  kimi  qəzet  və  jurnallar  istisna 
olmaqla)  Azərbaycan  öz  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  sonra  söylənilməyə 
başlanmışdır.  Dünya  şöhrətli  dövlət  və  siyasət  xadimi  Heydər  Əliyev 
Azərbaycanda  ikinci  dəfə  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  isə  Mart  qırğını  haqqında 
həqiqətlər  ən  yüksək  tribunalardan  eşidilməyə  başlanmışdır.  Azərbaycan 
Respublikası Prezidentinin 1998-ci ildə imzaladığı Fərmana uyğun olaraq, həmin 
vaxtdan  hər  il  31  mart  Azərbaycan  xalqının  soyqırımı  kimi  dövlət  səviyyəsində 
qeyd  olunur,  soyqırım  qurbanlarının  xatirəsi  yad  edilir.  Azərbaycan 
Respublikasının Milli Məclisi bu məsələ ilə əlaqədar mühüm sənədlər qəbul etmiş, 
beynəlxalq təşkilatlardan, dünya ölkələrinin parlamentlərindən və hökumətlərindən 
ermənilər  tərəfindən  azərbaycanlılara  qarşı  törədilən  soyqırımı  cinayətlərini 
tanımasını,  gələcəkdə  bu  cür  cinayətlərin  cəzasız  qalmasının  qarşısını  almaqdan 
ötrü təsirli tədbirlər görülməsini xahiş etmişdir. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən 1919 və 1920-ci illərdə martın 31-i milli matəm 
günü kimi qeyd olunmuşdur. 
 
Elə bilirəm ki, Mart qırğını qurbanlarının xatirəsini yad etməklə yanaşı, eyni 
zamanda  Azərbaycanlıların  cismən  məhv  edilməsinin  qarşısını  alan  qəhrəman, 
məğlubedilməz türk əsgərlərinin, xalqımızın igid övladlarının da əziz xatirəsini yad 
etməliyik… 
 
Ötən  əsrin  yetmişinci  illərində  kəndimizdə  –  bizim  Dəmirçi  məhəlləsində 
yaşı 100-ü haqlamış xeyli ağsaqqal, ağbirçək yaşayırdı: babam Məcid əfəndi, onun 
qardaşları Yusif əfəndi, Tahir əmi, eləcə də qonşularımız Muxtar əmi, Qədim əmi, 
Tacəddin əmi, Məci əmi, Daşdəmir əmi, Hümbət əmi, Cəlal əmi, Tükəzban nənə, 
Şəkər  nənə,  Zərxatun  nənə,  Ümmü  nənə,  Səfurə  nənə,  Sona  nənə,  Gülzar  nənə, 
Züleyxa nənə… Onların nurlu, təbəssümlü çöhrələri, işıqlı, ifadəli gözləri, dəyərli 
öyüd-nəsihətləri, şirin, məzəli söhbətləri, müdrik kəlamları o dövrün cavanlarının 
yaddaşına  əbədi  həkk  olunub.  İxtiyar  kişilərin  ixtalatlarının  (söhbətlərinin) 
mövzusunun  sədd-sərhədi  yox  idi:  ata-babalarından  eşitdiklərindən,  özlərinin 
şahidi,  iştirakçısı  olduğu  hadisələrdən  danışmaqdan  yorulmazdılar.  Kolxoz-artel 
quruculuğundan,  bu  işə  müqavimət  göstərənlərə  divan  tutulmasından,  din 
xadimlərinə  qarşı  amansız  rəftar  edilməsindən,  müharibə,  aclıq  illərindən, 
kəndimizin iki addımlığında Nohur su anbarının tikintisindən, ilk avtomobilin, ilk 
priyomnikin  (radionun)  gətirilməsindən,  dəmirçi  sexlərindən,  sənətkarlardan,  at-
öküz,  kəl  arabalarından,  toz-torpaqlı  kənd  yollarından,  cəltik  zəmilərindən,  arpa-
buğda xırmanlarından… ağsaqqallar təsbeh çevirə-çevirə, tənbəki qəlyanı sümürə-
sümürə, həvəslə, ehtirasla, bəzən də göz yaşları ilə, köks ötürə-ötürə danışardılar. 
Biz isə maraqla dinləyər, hey dinləyərdik… 
Bu mövzulardan birindən – kəndimizdə və ona yaxın kəndlərdə ermənilərin 
törətdiyi vəhşiliklərdən bəhs edəndə ağsaqqallar bir qədər ehtiyatlanar (bu barədə 
danışmaq olmazdı),  həyəcanlanar, sarsılar, dodaqları titrəyər, əlləri əsər, qəzəbdən 

---

 
274 
gözləri hədəqəsindən çıxardı. Onlar söyləyərdilər ki, silahlı ermənilər 1918-ci ildə 
qonşu  kəndlərdə,  xüsusi  ilə  Yengicə  və  Tüntüldə  ağlasığmaz  vəhşiliklər 
törətmişlər:  hamilə  qadınları  süngüləmiş,  adamları  diri-diri  təndirə  tullamış, 
bellərinə  qaynar  samovar  bağlamış,  uşaq,  qoca,  xəstə  bilmədən  qarşılarına  çıxan 
hər  kəsi  qəddarcasına  qətlə  yetirmiş,  sakinlərin  var-dövlətlərini  talan  etmiş,  ev-
eşiklərini yandırmışlar.  
İxtiyar  həmsöhbətlərimiz  danışırdılar  ki,  ermənilər  qəflətən  dəyişmişdilər: 
bir  anda  hər  şeyi  –  haqq-salamı,  duz-çörəyi,  qonşuluğu  unutmuş,  qatı  düşmənə, 
cəllada  çevrilmişdilər.  Silahsız  azərbaycanlılar  dəhrə-balta,  yaba  ilə  müqavimət 
göstərsələr  də,  bu  yetərli  deyildi;  insanların  ah-naləsi  göylərə  bülənd  olurdu, 
imdada yetişən yox idi. Bir gün isə… adamların əli, ümidi hər yerdən üzüləndə… 
lap nağıllarda olduğu kimi, toplar guruldadı, yer-göy titrədi. Əvvəl heç kim heç nə 
anlamadı.  Az  sonra  kəndə  çapar  gəldi.  Məlum  oldu  ki,  qonşu  Göyçaya  yetişən 
Osmanlı  əsgərləri  Qutqaşında  erməni  vəhşiliyindən  xəbər  tutmuş  və  qətliama 
məruz qalan azərbaycanlıların köməyinə gəlmişlər: Kötüklü kəndində quraşdırılan 
toplar  erməni  kəndlərini  –  Bəylər  və  Əmirvanı  hədəfə  alır.  Elə  ilk  həmlədən 
ermənilərin  böyük  əksəriyyəti  pərən-pərən  düşür,  meşələrə  səpilir,  dağlara 
çəkilirlər, azərbaycanlılara sığınır, onlara yalvarır-yaxarır, qonşu olduqlarını, duz-
çörək  kəsdiklərini  xatırladır,  diz  çöküb  aman  diləyirlər.  Bir  qismi  isə  müqavimət 
göstərir, təslim olmaq istəmirlər. Yaşlı həmkəndlilərimin bu söhbətlərindən 30-35 
il  ötdükdən  –  Azərbaycan  öz  müstəqilliyini  yenidən  bərpa  etdikdən  bir  müddət 
sonra mən Azərbaycan Respublikasındakı Türkiyə səfirliyinin sabiq müşaviri Fəthi 
Gədikliyə aşağıdakı məzmunda məktubla müraciət etdim: 
«Hörmətli Fəthi bəy! Tariximizin son 200 ili barədə düşünəndə fikirləşirəm: 
millət  olaraq  ən  böyük  faciəmiz  nədir?  XIX  əsrin  əvvəllərində  Rusiya  tərəfindən 
Azərbaycan 
xanlıqlarının  işğalı,  başqa  sözlə  Türkmənçay,  Gülüstan 
sövdələşmələri?  Bəşər  tarixində  analoqu  olmayan  işgəncə  və  təhqirlərin  farslar 
tərəfindən  başımıza  gətirilməsi  –  milyonlarla  insanın  dilsiz  və  məktəbsiz 
qoyulması?  Son  100  ildə  ermənilər  tərəfindən  millətimizə  qarşı  törədilmiş 
cinayətlər – 1905-ci il fevral, avqust qırğınları, 1918-ci il Bakı, İrəvan, Zəngəzur, 
Şamaxı,  Quba,  İsmayıllı,  Göyçay,  Nəvahi,  Kürdəmir,  Neftçala,  Salyan,  Gəncə… 
fəlakətləri?  Xoy  faciəsi?  1948-1953-cü  illərdə  Ermənistan  adlandırılan  ərazidən 
200  mindən  çox  azərbaycanlının  deportasiyası? 1988-ci ildən  başlanan və bu  gün 
də  davam  edən  erməni  vəhşiliyi  –  terrorlar,  təcavüzlər?  Dağılmış  məktəblər, 
mədrəsələr, şəhərlər, kəndlər? Xocalı, Malıbəyli, Meşəli, Qaradağlı vəhşətləri? Ya, 
bəlkə Azərbaycanın ümumi ərazisinin son iki yüz ildə itirilmiş 80% (!) torpaqları? 
Bunların  hansı  ən  böyük  faciəmizdir?  Biganəlik,  bivecilik,  ətalət,  laqeydlik  və 
unutqanlığımızla  müqayisədə  heç  biri!  Əgər  bir  trilogiya  yazsaydım, 
söylədiklərimin  anatomiyasını  açar  və  bizə  xas  naqis  cəhətlərin  törətdiyi 
ölçüyəgəlməz fəsad və faciələri göstərərdim… 
Keçirəm  mətləbə.  Oxuduğum  Qəbələ  rayon  Nohurqışlaq  kənd  orta 
məktəbinin  həyətində  –  futbol  meydançasının  kənarında,  məktəb  binasına  gedən 
cığırın  –  yolun  sağ  tərəfində  böyük,  qollu-budaqlı  bir  əzgil  ağacı  vardı.  Onun 
budaqlarına  çoxlu  qara  və  qırmızı  parçalar  bağlayardılar.  Lakin  bu  iş  nə  vaxt 
görülürdü,  bilmirdik.  Yalnız  hər  dəfə  köhnəlmiş,  cındır  əskilərin  yanında,  yaxud 

---