105
EVRIPID
(m.o. 480-406 yy.)
Qadimgi Yunon tragediyasining
yana bir vakili
Evripid Afina yaqinidagi Salamin orolida tug‘ilgan.
Antik davr adabiyotining uch buyuk vakili haqida
quyidagi rivoyat bog‘lab turgan:
Salamin yaqinidagi
g‘alaba nishonlanayotganda(m.o. 480) Esxil g‘olib askarlar safida bo‘lgan. G‘alaba
bayramida uyushtirilgan o‘yinlarda Sofokl o‘zini ko‘rsatgan va xuddi shu kuni
dehqon Mnesarx oilasida Evripid dunyoga kelgan.
M.o. V asr oxirida komediyanavislar shoirga ko‘p ta’na va malomatlar
yog‘dirdilar. U Makedoniyaga ko‘chib ketishga majbur bo‘ladi va shu yerda vafot
etadi.
Evripid teatr musobaqalarida uch marta g‘olib chiqqan. O‘z
davrida
qadrlanmagan shoir keyingi asrlarda(ellinizm davrida) xalqning eng sevimli tragik
shoiriga aylanadi. U jami 92 ta asar yozgan bo‘lib, bizgacha 19 tasi etib kelgan.
Masalan:
“Alkestida”,
“Medeya”,
“Geraklidlar”,
“Ippolit”,
“Elektra”,
“Andromaxa”, “Troyalik ayollar” tragediyalari. Bu asarlarning barchasi Sofokl va
Esxil singari mifologik afsonalar mavzusida yozilgan. Evripid o‘z asarlarida
zamonasining turli-tuman muammolari bilan birga
psixologik muammolarni ham
qo‘yadi. Yunon shoiri jahon adabiyotida avvalambor,
ayollar obrazi va ularning
psixologik qiyofasini mahorat bilan tasvirlagan adib sifatida mashhurdir.
Uning eng kuchli tragediyalaridan biri m.o. 431-yili Afina sahnasida
qo‘yilgan “Medeya” hisoblanadi. Asar syujeti “Argonavtlar”
haqidagi afsonadan
olingan. Bir qancha Yunon pahlavonlari Yason boshchiligida oltin qo‘y junini olib
kelish uchun “Argo” kemasida Kolxida eliga jo‘naydilar. U erda podshoning qizi,
quyosh ma’budi Geliosning nabirasi go‘zal Medeya Yasonni sevib qoladi, uni deb
ota-onasi, vatanidan voz kechadi, akasini o‘ldiradi. Oltin qo‘y junini Yunonistonga
olib kelgach, ular turmush quradilar. Bir qancha muddat o‘tgach, Yason Korinf
106
shohi Kreontning qizi Glafkaga uylanmoqchi bo‘ladi. Evripidning asari xuddi ana
shu joydan boshlanadi. Bevafolikdan g‘azablangan
Medeya eridan qasos olishga
ahd qiladi, kelin, uning otasi va o‘z farzandlarini o‘ldirib ajdaholar qo‘shilgan
aravada uchib ketadi. Agar “Medeya” xaqoratlangan sevgi va rashk haqidagi asar
bo‘lsa, “Ippolit” jinoyatkorona, qabih sevgi haqidagi tragediyadir. Afina podshosi
Tezeyning oldingi xotinidan qolgan o‘g‘li Ippolitni o‘gay onasi Fedra sevib qoladi.
Yigit uning sevgisini rad etgach, Fedra o‘z joniga qasd qiladi. O‘limidan
oldin
yozib qoldirgan maktubida u Ippolitni tajavvuzda ayblaydi. Otasi tomonidan
la’natlangan Ippolit halok bo‘ladi.
Evripid juda katta maxorat bilan burch va ehtiros o‘rtasidagi kurashdan
azoblangan qahramonlar ruhiyatini tasvirlaydi.