Adabiy tur tushunchasi
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| aqlga rostlikn'i
uzv degandan ko'ra xususiyat sifatida tushunilgani ma’qulroq bolib, umumlashtirib aytsak, mantiqiy asoslanganlikni ko'zda tutadi. Nihoyat, to'rtinchisi - lisoniy ifoda, u fikrni ti! unsurlari vositasida aniq va ravon ifodalashni ko'zda tu tadi; beshinchi va oltinchi unsurlar esa poeziya san’atidan tashqarida qoladi, ya’ni ular ijro bilan bogliqdir. Zamonaviy adabiyotshunoslikda tragediya janrini bel- gilashda tragik konflikt, tragik holat va tragik qahramon tushunchalariga tayaniladi. Odatda, tragik konflikt degan- da mohiyatan yechimi yo‘q, mavjud sharoitda hal qilib bolmaydigan ziddiyat tushuniladiki, u har vaqt muqarrar ravishda qahramon ongida ziddiyat-u iztirobga to‘la o‘y- lovlar, shiddatli ichki kurashni keltirib chiqaradi. Agar qa- dimgi tragediyalarda konflikt qahramon bilan taqdiri azal o‘rtasida (mas., «Shoh Edip») kechgan boisa, keyinroq bu konflikt tomonlarining ikkinchisi o'zgardi: taqdiri azal o'rnini endi shaxsdan yuqori turuvchi oliy ma’naviy kuchlar (bunda yozilmagan, biroq inson hayotini muayyan tartibga soluvchi ma’naviy qonun-qoidalar, masalan, burch hissi ’ Аристотель. Риторика. Поэтика. -- М.: Лабиринт, 2000. - С .154 - 155. 2 Ko'rsatilgan asar. - Б. 150. 407 kabilar nazarda tutiladi) egallaydi. Tragik konflikt asosida yuzaga keluvchi tragik holatnmg mohiyati shundaki, qah- ramon tashqi kuchlar bilan emas, o‘zi bilan o‘zi olishadi, mana shu oiishuv oqibati o'Iaroq chuqur ma’naviy iztirob, ruhiy qiynoqlarga duchor bo‘ladi. 0 ‘zining foje holatida ham maqsad sari intilishlik, ruhiy iztiroblar-u qiynoqlarga qobillik tragik qahramonga xos xususiyatdir. Tragik qah- ramon qarshisida erkin tanlov imkoniyati mavjud - u maq- saddan voz kechishi, oson yo‘lni taniashi mumkin, biroq u bunday qilmaydi, 0 ‘zining jisman yoki ma’nan halokat- ga uchrashi mumkinligini bilgan holda ham maqsadidan, e’tiqodidan qaytmaydi. Xuddi shu asosda tragik qahra- monning xarakter kuchi, uning favqulodda shaxsligi namo- yon bo‘ladi. Masalan, Edip yoki Gamletni oling: ularning ikkisi ham yuqorida tavsif etilgan yo'ldan boradi. Deylik, Edip yurt boshiga kelgan ofatning sababchisi o‘zi bo‘lishi mumkinligini sezganidayoq taftishni to‘xtatishi, «yopig‘liq qozon yopig‘ligicha» qolaverishi mumkin edi. Biroq u - tragik qahramon - chekiga tushgan iztirob-u qiynoqlar qadahini tubigacha sipqoradi. Realizm bosqichigacha yaratilgan tragediyalarda tragik qahramon sifatida ko'proq mifologik personajlar, shohlar, shahzodalar, malikalar-u sarkardalarning olinishi ham bejiz emas, zéro, 0 ‘zining foje holatini idrok eta olish, qalbi-yu ongida ma’naviy-ruhiy iz- tiroblarni kechira olish, shunda-da sinmay, maqsad tomon yurishlikka o!rtamiyona odamlarning chog‘i kelmaydi. Shu bois ham XX asr 0 ‘rtalarida yaratilgan adabiyotimizdagi tra- gediya janri talablariga to'la javob berishga yaroqli «Mirzo Ulug‘bek», «Jaloliddin Manguberdi» tragediyalaridan biri- riing markaziga shoh, ikkinchisining markaziga sarkarda chiqarilgan. Tragediya janr problematikasi nuqtayi nazari- dan turlicha: bu janrga mansub asarlarda ma’naviy-axloqiy («Shoh Edip», «Qirol Lir»), millatning tarixiy taqdiri («Ja loliddin Manguberdi») yoki romaniy problematika («Mirzo Ulug‘bek») badiiy talqin qilinishi mumkin. Tragediya janri 408 0 ‘zining faolligini yo‘qotgan sanalib, zamonaviy dramatur- giyada bu janr deyarii ishlanmaydi, biroq tragiklik badiiy adabiyotda estetik kaiegoriya (pafos, badiiylik modusi) si- fatida saqlanib qolgan. Manbalarda «komediya» so‘zining kelib chiqsshi haqida turli qarashlar mavjud bo‘lib, so‘z anglatuvchi hodisa mo- hiyatini tushunishga yordam berishini e’tiborda tutgan hoi- da ularga muxtasar to‘xtalib o'tamiz. Qarashlardan biriga ko‘ra, «komediya» qadim yunon tilidagi «komos» - xush- chaqchaq olomon, ya’ni bayram shukuhi va sharob ia ’siri- da sarxush-xushchaqchaq qo'shiq aytib yurgan kishilar guruhini anglatuvchi so'zdan kelib chiqadi. Agar ko'pchilik «tragediya» so‘zi ham «komediya» kabi Dionis sharafi- ga o'tkazilgan bayramlar bilan bog'liq paydo bo'lgan deb bilishini nazarda tutsak, ushbu talqin haqiqatga yaqin. Ik- kinchi qarash ham shunga o'xshash: «komediya» qadim yunoncha «kome» - qishloq va «ode» - qo‘shiq so'zla- rining qo‘shilishidan keiib chiqqan bo'lib, Dionis sharafi- ga qishloqlardagi bayramlarda ijro qilingan qo'shiq bilan bog‘liq. Yana bir talqin esa «komediya»ning mohiyatini tushuntirishga qarátilgan. Unga ko‘ra, afinaliklardan zarar ko'rgan atrof qishloqlardagi aehqonlar tunda shaharga kelisharkan-da, o'zlariga ziyon yetkazgan odamning uyi oldida turib olgancha «Bu xonadonda mana bunday ish-amallari bilan falon-u falon dehqonlarga katta zarar yetkazgan faloniy istiqomat qilur!» qabilidagi so'zlarni jo‘r bo‘lib qichqirishar ekan. Shu zaylda qo‘ni-qo‘shnilar orqali aybdorga ta’sir o‘tkazib, zulmga chek qo'yishga erishilgan. Shahar ahli bu amalning ijtimoiy foydali ekanini anglab dehqonlarni kunduz vaqti tomoshabinlar oldida shunday chiqishlar qilishga undaydi. Dehqonlar-ku rozi bo‘lishgan, faqat noma’lumligicha qolish uchun yuzlariga may quy- qumini obdan surtib oladigan bolishgan ekan. Ya’ni niqob- da ijro qilingan va yon-atrofdagi real kishilar ayovsiz fosh etilgan antik komediya shu tariqa paydo bo‘lgani rivoyat 409 qilinadiki, bunda ham, o'ylab qaralsa, ratsional mag'iz yo‘q emas. E’tibor berilsa, mazkur qarashlarda farqlar bilan bir- ga mushtarak jihatlar ham borligi ko'rinadi: avvalo, uchala talqinda ham gap «qishloqilar» haqida boradi, ikkinchi- dan, uchala holda ham ular muayyan bir maqsad (Dionisni sharaflash, zulmkorlarni fosh etish) yo'lida uyushgan va qiyofalarini o'zgartirib olishgan. Ya’ni so‘z etimologiyasida komediyaning marosim bilan bog'liq holda vujudga kelgani ham, ijroviy tabiati ham, janrlar orasida egallagan maqomi ham o‘z izini qoidirgan. Aytilganlardan, avvalo, tragediya bilan komediya bitta ildizdan o‘sib chiqqani va ularning xuddi «yer va osmon», «o‘t va suv» kabi oppozitsiyani, aniqrog'i, ziddiyatli butunlik- ni hosil qilishi ayon bo'ladi. Xususan, Arastu tragediya bilan komediyaning farqini «birinchisi hoziryashab turganlardan ko‘ra yaxshi, ikkinchisi esa yomon odamlarni tasvirlashi»- da1 ko‘radi. Ikkinchi jihati, tragediya «muhim voqea»ni tas- virlasa, komediya kundalik turmushda uchraydigan oddiy voqealarni ham qalamga olishi mumkin. Shunga muvofiq, tragediya qahramoni favqulodda shaxs boisa, komediya- da oddiy kishilar harakatlanadi. Ya’ni Arastuning poeziya «yo bizdan ko‘ra yaxshilarga, yo bizdan ko‘ra yomonlarga yoki hatto o'zimiz kabilarga» taqlid qiladi deganini yodga olsak, keyingi ikki toifagina komediyanavis obyekti bo‘la olishi oydinlashadi. Asosida kundalik turmushdan olingan oddiygina voqealar yotishi, qahramonlari ham oddiygina kishilar ekani bois qadimda, ayniqsa, klassitsizm davrida komediyaga «tuban janr» sifatida qaralgan. Bu o'rinda «tuban» so‘zi lug‘aviy ma’nosida emas, tragediyaga, ya’ni «yuksak janr»ga nisbatan tushunilgani to‘g‘riroq bo‘la- di. Zéro, sirasini aytganda, mifologiya va tarixga oid vo qealar asosida «yuksak materiya»lardan bahs yurituvchi tragediya qarshisida turmush «ikir-chikir»larini tasvirlovchi 1 ApucTOTenb. PuTopuKa. noaTnira. - M .: Jla6npnHT, 2000. - C.150. 410 komediyaning «tuban» ko'rinishi tabüy ham. Shu bilan bir- ga, ayni shu jihat komediyani real hayotga yaqinlashtiradi, tragediyaga qaraganda sermahsul va umrzoqroq bo'lishini ta’minlaydi. Zamonaviy tushunchadagi komediyaning belgilovchi xususiyati sifatida komiklik e’tirof etiladi. Janr tarixiga na- zar solinsa, antik zamonlardan beri o'tgan qariyb ikki yarim ming yil davomida komediyaning o'nlab xillari yaratilgani, shunga qaramay, komiklik o'zining satira, yumor, kinoya, grotesk, sarkazm kabi ko'rinishlari bilan hamma vaqt janr mohiyatini belgilab kelgani ko'riladi. Qadimdanoq tabiiy ravishda komediyaning xillari ajrala boshlagan. Jumladan, bachkana masxarabozlikka asoslanuvchi «tuban komedi- ya» bilan muhim ijtimoiy-ma’naviy qadriyatlarni tasdiqlash- ga qaratilgan «yuksak komediya» farqlangan. Sirasi, bun- day tasnif universal xarakterga ega. Zero, komediyaning mazkur ikki navi hamisha mavjuddir. Shuningdek, komiklik nimä hisobiga voqelanishiga ko'ra «xarakterlar komediya- si» bilan «holatlar komediyasi» farqlanadi. To‘g‘ri, odatda, xarakter komikligi bilan holat komikligi ko'pincha uyg‘un- lashib keladi, ular bir-birini to'ldiradi. Demak, ulardan qaysi biri ustuvor ekanidan kelib chiqibgina konkret asarni maz kur ikki navdan biriga mansub deyish mumkin. Xarakterlar komediyasining markazida komik xarakter turadi. Odatda, komik xarakter deganda o‘zida idealga tamoman zid illatiarni jam etuvchi yoki ulardan ayrimlarini namoyon etuvchi personajlar nazarga olinadi. Bu o'rinda asosiy shartlardan biri shuki, komik personaj o‘zining mav- jud holatini idrok etmaydi, o‘ziga real baho berishdan ojiz. Aksincha, u o‘zini bor holiga nisbatan tamoman teskari baholashga moyil: g‘irt tentak bo'lgani holda o‘zini aqlli sa- naydi, ma’nan tuban bo‘lgani holda o'zini pokdomon biladi - o‘zini o‘zgalarga shunday sifatlarda taqdim etishga chi- ranadi. Masalan, Uyg'unning «Parvona» komediyasidagi 0 ‘tkuriy: u o'zining ma’nan tubanligi, axloqan buzuqligi, 411 plagiatchi ekanini, jo'ngina mahmadanaligi-yu firibgarligini tan oladimi? Yo‘q, aksincha, u o‘zini aqlli, so'zamol, ud- daburon, yashashni biladigan va b. fazilatlar egasi deb biladi, shunday ko'rinishga urinadi. Natijada xarakterning mohiyati bilan mavjudligi orasida nomutanosiblik-ziddiyat paydo bo‘ladiki, shu ziddiyat komiklikni yuzaga chiqaradi. «Parvona»dagidan farqli o'laroq, E.Vohidovning «Oltin devor», S.Ahmadning «Kelinlar qo‘zg‘oloni» komediyalari- da holat komikligi ustuvorlik qiladi. Ayni chog‘da, keltirilgan misollardagi tasvirlangan hayotiy holatda xarakterlar o‘zini namoyon etganidek, xarakterlar o‘sha hayotiy holat mo- hiyatini ochishga xizmat qiladi. Ya’ni yuqorida aytganimiz uyg‘unlik qonuniyat maqomida amal qiladi. Komediya satirik yoki yumoristik ruhda bo‘lishi mumkin. Har ikki holda ham u g‘oyaviy-hissiy inkor qiladi: satirik ruhdagi komediya qalamga olingan xarakter yoki holat- ni to‘la inkor qilsa, yumoristik ruhdagi komediya xarakter yoki hayotiy holatdagi ayrim jihatlarni qisman inkor qiladi. Shu jihatdan qaralsa, A.Qahhorning «Tobutdan tovush», «Og’riq tishlar» komediyalari janrning satirik, S.Ahmad ning «Kelinlar qo‘zg‘oloni», «Kuyov» komediyalari esa yu moristik xillariga mansubdir. Yuqorida komediyani tragediyadan farqlovchi muhim xususiyat sifatida real hayotga yaqinlikni aytdik. Komedi ya janrining keyingi taraqqiyotiga nazar solinsa, uning ruh-mazmuniga muttasil ravishda jiddiyat singib borgani ko'riladi. Aslida, bu jarayon «yuksak komediya»ni farqlash zarurati his etilgan paytdan boshlangan desak to‘g‘riroq bo'ladi. Mazkur hoi ijod tabiati bilan, ijodkorning bugungi kun haqida o‘z so'zini aytishga bo‘lgan ehtiyoji bilan bel- gilanadi. Ayni ehtiyoj bois ham, materialni mif va tarixdan oluvchi tragediyadan farqli olaroq, hayotdagi o'zgarishlar- ga mos o‘zgarib borgan komediyaning bir qator janr ko'ri- nishlari («qahramonlik komediyasi», «g‘oyalar komedi- yasi», «axloq komediyasi», «maishiy komediya» va b.) 412 maydonga keidiki, ularning barida hozirgi tushunchadagi drama tomon u yoki bu darajadagi siljish kuzatiladi. Xullas, yuqorida aytganimiz ijodiy ehtiyojni qondirish yolidagi izla- nishlar komediya bag'rida dramani yetiltirdi deyilsa, xato bolmaydi. Drama alohida janr sifatida XVII i asrning ikkinchi yarmi- dan ma’rifatchilar sa’y-harakati bilan ommalasha boshladi. Albatta, bu bejiz emas: adabiyot va san’atda realistik ten- densiyalar kuchaya boshlagan bir sharoitda ayni shunday janrga zarurat bor edi. Xo‘sh, drama qaysi jihatlari bilan realizmga mos keladi? Avvalo, dramaning zamonaviy ma terial asosiga qurilishi, ya’ni tragediyadagi kabi syujetni mif yo tarixdan olishga burchli emasligi. Shu bilan bog‘liq holda drama qahramon tanlashda ham erkin. Yana bir ji- hati, uning tragediyadagi kabi ulug'vor yoki komediyadagi kabi yengil masalalardan bahs yuritishi shart emas, ya’ni mavzu doirasi cheklanmagan. Shuningdek, dramaga kes- kin konfliktlar ham, iztirobli qalb iug'yonlari ham, komik vaziyatlar-u ichakuzdi kulgilar ham yot emas - hayotning o‘zidagi kabi unda har nega o‘rin bor. Xuddi shu narsa re- alizm bosqichiga yaqinlashgan sari tragediyaning o‘z o‘rni, yetakchilik maqomini dramaga bo'shatib berishiga sabab bo'ldi. Zero, drama o‘zining mavzu jihatidan turfaligi, real hayotda mavjud turli-tuman holatlar, konfliktlar va xarak- terlarni badiiy talqin qilish imkoniyatlarining kengligi bilan bu maqomga ko'proq munosib edi. Dramaning tragediyadan farqi eng avval konfliktining mohiyatida namoyon bo'ladi. Avvalo, tragik konfliktni hal qilish imkoni yo‘q, uning hal qilinishi inson irodasi-yu sa’y-harakatiga bog'liq emas, bil’aks, uning inon-ixtiyo- ri va imkonidan tashqarida. Boz ustiga, tragik qahramon ham tragik vaziyatga o‘zi yo‘l qo'ygan xato tufayli emas, balki g'ayriixtiyoriy tarzda (taqdir hukmi, jamiyatdagi ma’naviy-axloqiy me’yorlar va sh.k.) tushib qoladi. Tragedi- yadagidan farqli ravishda, dramadagi konfliktning yechimi 413 yo‘q emas - uni hal qilish imkonlari mavjudiigi ravshan. Agar tragik konflikt qahramon ruhiyatiga ko‘chib, vujudida- gi ichki kurashga aylansa, dramatik konflikt qahramon bi- Ian tashqi kuchlarorasida kechadi. To‘g‘ri, dramadagi konf likt ham nihoyatda keskin bo'lishi, qahramonni iztirob-u qiynoqlarga solishi va oxir-oqibat halokatga olib borishi mumkin. Biroq bular bari tashqi kuchlar bilan to'qnashuv natijasi, ya’ni asar syujetini harakatlantirayotgan dramatik konflikt tragik vaziyatni yuzaga keltirmaydi. Drama qahramoni to'siqlarni yengib o‘tishga intiladi, uning dilida shuni uddalashga ishonch, payti kelib qarshi tomonning ham anglashiga, o'zgarishiga umid ustuvor. Masalan, «Alisher Navoiy» dramasida ezgulik va yovuzlik orasidagi kurash qahramon ruhiyatida emas, uning bosh- qa personajlar bilan to‘qnashuvlarida namoyon bo'ladi. To‘g‘ri, asarda Navoiyni zamonasi haqidagi o'ylar, yurt- dagi nomaqbul holatlar mushohadasi iztirobga soladi. Bi roq shunda ham u mavjud holatni o‘ng!ash imkonsiz deb bilmaydi, aksincha, adolat va insof tantanasi uchun ku- rashadi. Hatto saroyni tark etar chog'ida ham u: «Xalqim- ga, ijodimga!» - deb aytadi, ya’ni ijodi biian o‘z kurashida bardavom bo'ladi. Yoki «Nurxon»dagi eskilik va yangilik orasidagi kurash ham qahramon ruhiyatida emas, uning boshqa personajlar bilan to‘qnashuvida namoyon bo‘ladi va ayni shu ziddiyatlar pirovardida Nurxonning olimiga olib keladi. Ayni chog'da, Nurxonning o'limi tragik vaziyat- ning emas, ko‘proq uning ongii ravishdagi tanlovi natija- sidir. Negaki, Nurxonda bunga qadar otasiga bo'yin egib, gunohlariga tavba qilish -tanlagan yo'lidan qaytish imkoni bo‘lgan, u esa qaytmaslikni ixtiyor etdi. Xullas, komediya bilan tragediya qariyb ikki ming yillar davomida dramatik turning asosiy janrlari bo‘lib keldi. Agar o‘tgan vaqt ichida tragediyaning formal va mazmuniy xu- susiyatlari deyarli barqaror saqlangan bolsa, zamon tala- biga mos tarzda muttasii o'zgarib turgan ijodiy ehtiyojlar 414 komediya doirasidagi izlanishlar hisobiga qondirib kelindi. Realizm bosqichiga kelib esa, tragediya janr sifatidagi umri- ni yashab bolgach, uning o'rnini drama egalladi. Tragediya bilan komediyaga xos jihatiarni o'zida mujassamlashtirgan drama voqelikni aks ettirish va badiiy idrok etish imkonlari kengligi bilan zamona badiiy-estetikehtiyojlarigajavob bera olishi, yangiliklarni o'ziga singdirishga qobilligi bois keng ommalashdi. Shu tariqa drama tragediya o'rnini egallab, dramatik turning ikki asosiy janridan biri bo'lib qoldi. Yuqoridagi asosiy janrlardan tashqari kichik drama- turgik janrlar, shuningdek, turli janr modifikatsiyalari ham mavjud. Jumladan, janr modifikatsiyasi sifatida musiqali drama, musiqali komediyalar ko'rsatilishi mumkin. Musiqa jo'rligida ijro etishga mo'ljallangani, dialog va monologlar oYnini qisman vokal (ariya va duetlar) egallasbi ularning o‘ziga xosligini, sintetik san’at namunasi ekanligini koYsa- tadi. Ayrim san’at turlarining, ommaviy axborot vositala- rining rivojlanishi natijasida dramatik turning yangi janrlari paydo bo'ldi, borlari faollashdi. Masalan, estrada san’ati- ning rivoji natijasida monolog janri dunyoga keldi, qo‘g‘ir- choq teatrlari rivoji va modernizatsiyasi uning uchun yozi- ladigan pyesalarni faollashtirdi, televideniyening rivoji esa intermediya janrini faollashtirdi. Tayanch tushunchalar: Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|