45
vazn da bitilgan. Masalan, Firdavsiyning «Shohnoma»si, «Xam-
sa» turku mining Iskandar Maqduniy (Aleksandr Makedonskiy)
hayoti va faoliyatini asos qilib olib yaratilgan oxirgi dostonlari,
jumladan, Abdurahmon Jomiyning «Xiradnomayi Iskandariy»
(«Iskandar aqlnomasi»), Alisher Navoiyning «Saddi Iskandariy»
asarlari ham aynan shu vaznda yozilgan.
«Qutadg‘u bilig» kam nusxada saqlanib qolgan bo‘lsa ham,
muallif uning o‘z davrida ancha mashhur
ekani haqida faxrlanib
so‘z yuritadi. Chinliklar uni «Adab ul-muluk» («Podshohlar
odobi»), mochinliklar «Amin ul-mamlakat» («Mamlakat omon-
liklari»), Sharq elining ulug‘lari «Ziynat ul-umaro» («Amir-
lar ziynati»), eronliklar esa «Shohnoma»yi turkiy» («Turkiy
«Shohnoma»), turonliklar «Qutadg‘u bilig», ba’zilar esa «Pand-
nomayi muluk» («Podshohlar pandnomasi») deb atayotganini
alohida qayd etadi.
«Qut» – baxt, saodat, «bilig» esa bilim degani. Shunga
ko‘ra, asarning nomini «Baxtga eltuvchi bilim» yoki «Saodatga
yo‘llovchi bilim» deb tarjima qilish mumkin. Abdurauf Fitrat
uni «Baxtliklanish bilimi» deb o‘girgan.
Albatta, XI asrga qadar ham tilimizda dostonlar bitilgan
bo‘lishi kerak. Lekin hozircha bizgacha yetib kelgan ilk turkiy
doston – aynan ana shu «Qutadg‘u bilig».
Dostonda to‘rt asosiy qahramon bor.
Ularning har biriga
ramzan muayyan bir ezgu tushuncha – ma’naviy qadriyat-
ning timsoli yanglig‘ qaralib, alohida ma’no-mazmun yukla-
tilgan. Kuntug‘di (chiqqan Quyosh) – elig, ya’ni hukmdor. U
adolat ramzi bo‘lib kelgan. Oyto‘ldi (to‘lgan Oy) – vazir. U
baxt va davlat ramzi hisoblanadi. O‘gdulmish (aqlga to‘lgan) –
vazirning o‘g‘li. U aql va zakovat ramzi yanglig‘ tasvirlangan.
O‘zg‘urmish (uyg‘ongan) – vazirning qarindoshi. U asarda
qanoat, o
yat, ya’ni sog‘lomlik ramzi sifatida qalamga olingan.
Men shu to‘rt tushuncha ustida
kr yuritdim,
deydi
shoirning
o‘zi:
Bu to‘rt nang uza so‘zladim men so‘zug,
O‘qisa ochilg‘ay yetig qil ko‘zug.
46
(So‘zni shu to‘rt narsa ustida yuritdim,
Uni o‘qib, tushunilsa, ro‘shnolik bo‘ladi, ko‘zingni och.)
Doston – sof badiiy asar. Bunday deb urg‘u berib aytishimiz
bekorga emas. Adabiyot tarixida Kaykovusning forsiy tilda
yozilgan «Qobusnoma»si kabi nasihatnomalar ham,
Zahiriddin
Muhammad Boburning «Boburnoma»si singari tarixiy-memorial
asarlar ham mavjud, ularning ham badiiy ahamiyati – juda kat-
ta. Biroq «Qutadg‘u bilig» – pandona (didaktik) ruhdagi, ta’lim-
tarbiya, odob-axloq mavzusiga bag‘ishlangan tipik badiiy asar.
Unda, shaxs tarbiyasi, uning jamiyatdagi o‘rni, komillik shart-
lari, umrni bekorga o‘tkazmaslik, turli
ijtimoiy tabaqaga mansub
kasb-kor egalarining ma’naviy-axloqiy mezonlari, davlatchilik
qat’iyat va tamoyillari asosiy yo‘nalishga aylangani bilan, bu
g‘oyalarning bari badiiy bo‘yoq va timsollarga burkangan holda
taqdim etilgan.
Asar, nasriy hamda she’riy muqaddimadan tashqari, 71 max-
sus bobdan tashkil topgan. Boblarda ko‘proq
savol-javob, muno-
zara olib boriladi. Shu tariqa shoir oldiga qo‘ygan masalalarga
o‘z hissiy munosabatini bildirib boradi. Ko‘tarilgan masalalar-
ning barida aynan qanday bilim kishini baxt-saodat sari yetak-
lashi oydinlashadi. Bu esa asar nomi naqadar oqilona tan-
langanini ko‘rsatadi.
Yalpi olib qaraganda, bu doston
orqali XI asrda xalqimiz-
ning qanday yuksak ma’naviy mezonlarni ulug‘lab yashaganini
ham to‘liq tasavvur qilish mumkin.
Dostları ilə paylaş: