Adabiyot 8 (1-qism) new indd
Yüklə 8,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
| «Agar, –
deydi O‘gdulmish, – arslon itlarga bosh bo‘lsa, itlar arslonga aylanadi, lekin it arslonlarga yetakchilik qilsa, arslonlar itlar kabi bo‘lib qoladi». Beklik mustahkam bo‘lishi uchun to‘rt narsaga – birinchi- si, kuchli lashkarga; ikkinchisi, kuchli lashkarni saqlash uchun ko‘p boylikka; uchinchisi, ko‘p boylikni to‘plash uchun badavlat xalqqa; to‘rtinchisi, boy-badavlat xalqqa ega bo‘lish uchun ado- latli siyosat yuritishga katta ehtiyoj bor. Bek, o‘zida shunday ko‘p fazilatlarni kamolga yetkazishi bilan birga, mana bu besh illatdan ehtiyot bo‘lmog‘i zarur: birinchisi – shoshqaloqlik, ikkinchisi – ochko‘zlik, uchinchisi – jaholat (aql bilan emas, jahl bilan ish ko‘rish, bilimsizlik), to‘rtinchisi – bu- zuq fe’llilik, beshinchisi – yolg‘onchilik. Yuqorida qayd etilgan sifatlarni o‘zida shakllantirgan, sanal- gan illatlarni o‘zidan forig‘ aylagan kishigina sarvar, ya’ni bosh- liq, yetuk va komil bo‘ladi. Rahbar har tara ama boshqalardan ustun bo‘lmog‘i darkor. Bobning tub mohiyatida yotgan masala – bugun uchun ham juda dolzarb. Hozirgi zamonda boshqaruv ilmi, rahbarga qo‘yiladigan talablar mukammal bir ilm darajasiga ko‘tarilgan. Bu masalalar o‘zbek adabiyotida bundan o‘n asrlar ilgari shu darajada tahlil etilganining o‘zi jahon tamadduniga xalqimiz nechog‘li buyuk hissa qo‘shganini yana bir karra isbotlab tu- ribdi. Shuning uchun ham G‘arb dunyosi Sharq didaktik adabiyoti- ga juda-juda qiziqadi. Shuning uchun ham «Qutadg‘u bilig»ni Yevropa olimlari atro icha o‘rgangan, o‘z tillariga tarjima qil- gan. Bunday ilmiy-adabiy qiziqish hamon qizg‘in davom etyapti. Asarning tili bugungi o‘quvchi uchun to‘la tushunarli emas, albatta. Shuning uchun lologiya fanlari nomzodi Qayum Ka- rimov uni baytma-bayt bugungi o‘zbek tiliga ilmiy tabdil qil- gan. Filologiya fanlari doktori, professor Boqijon To‘xliyev esa 69 dostonni she’riy yo‘l bilan ommabop qilib o‘zbekchalashtirgan. Ada biyotdan 8-sinf uchun darslik-majmua (2001) tuzgan lolo- giya fanlari doktori, professor Akrom Kattabekov, pedagogika fanlari doktori, professor Qozoqboy Yo‘ldoshev, lologiya fan- lari doktori, professor Hamidulla Boltaboyevlar ham doston matnini soddalashtirib tushuntirishga tutungan. Biz muhtaram o‘quvchilarimiz manfaatlarini hisobga olib, baytlar mazmunini bugungi tilda bayon etishda ana shu nasriy bayonlardan ijodiy foydalandik. Dostonning tili shoir badiiy mahoratidan dalolat beradi. Asarda aruz vazni qoidalariga qat’iy amal qilinadi. Jami 6 ming 409 baytli katta bir asarni boshdan-oxir bir vaznga solib yaratish XI asrning turkiy adabiyoti uchun juda ulkan jasorat va yangilik edi. Chunki bu borada hali unchalar katta aruziy an’analar shakllanib ulgurmagan edi. Qo yalarda, asosan, turkiy so‘zlar qo‘llanishi ham doston- ning butun o‘zbek adabiyoti tarixidagi o‘ziga xos badiiy o‘rni borligidan dalolat beradi. Misol uchun quyidagi baytlar qo - yalariga diqqat qilaylik: Bu beglik iginga o‘ti o‘g bilik , Uqush birla emla, ey qilqi silig . Biliglig uqushlug‘ kerak beg tetig , Anin qilsa o‘tru iginga etig . Biliglig uqushlug‘ bo‘gu elchi beg , Ekigun ajunda bo‘lur o‘rni yeg . Biroq dostonda shu singari to‘q qo yalar ko‘p uchrasa-da, bu borada, o‘zbek xalq og‘zaki she’riyatida bo‘lgani kabi, qu- yidagilarga o‘xshash och qo yalar ham bemalol qo‘llanaveradi: Eki neng turur elka bag‘i beki, Biri saqliq ul, bir to‘ru el ko‘ki, – yoki: Bu erdi, ey elig, mening bilmishim, Munuqi o‘tundum senga uqmishim, – 70 yoki: Mengilig qayu ul, menga ay yera, Kishi qutlug‘i kim kishilar ara? – yoki: Yuraklig yuraksizka bo‘lsa bashi, Yuraklig bo‘lur o‘tru tekma kishi. Ba’zan, hatto, vaznning mukammal, ya’ni bexato, saktasiz qo‘llanganigagina suyanib, misralarni vazn jihatidan mos-u, le- kin o‘zaro ohangdosh bo‘lmagan so‘zlar bilan ham yakunlay- veradi: Qiling edgu erdam kerak ming tuman, Ati edgu bo‘lsa, tutunsa bodug‘, – yoki: Kishi yalg‘aninda tilama vafa, Bu bir so‘z sinamish o‘kush yilqi ul, – yoki: Ukush, o‘g, bilig kimda bo‘lsa tugal, Yavuz ersa, kad te, kichik ersa, o‘g. Holbuki, mumtoz she’riyatimizning keyingi davrlarida bun- day och qo yalar ishlatilmaydigan bo‘la bordi. Radif qo‘llaganda ba’zan shoir, shu ohangdoshlik bayt uchun yetarli, deb hisoblab, radifdan oldin qo ya keltirib o‘tirmaydi: Aqi bo‘l, bag‘ishla, ichur ham yetur, Qali eksusa ur yana al yetur. Turkiy tilimiz shakldosh (omonim) so‘zlarga boyligi bilan ajralib turadi. Yusuf Xos Hojib shu imkoniyatdan ham unumli foydalangan. Masalan: Qilinch edgu erdan kerak ming tuman, Aning tutsa el kend, ko‘tursa tuman. Baytning birinchi misrasida «tuman» so‘zi raqamni angla- tib kelgan. Eski tilimizda bu hozirgi tushunchadagi o‘n ming- 71 ni bildirgan, «ming tuman» esa aynan o‘n millionni anglata- di. Ikkinchi satrda kelgan «tuman» so‘zi bo‘lsa tabiat hodisasi bo‘lgan tuman (zulmat, qorong‘ilik) ma’nosida kelgan. Shuning uchun bu bayt mazmuni quyidagicha bayon etildi: «Erdan ezgu xulq va ming tuman hunar lozim, U shu hunarlari bilan elni boshqarib, zulmatni ko‘taradi». Shu tahlillardan ham ko‘rinib turibdiki, «Qutadg‘u bilig» dostoni o‘z davrining badiiy mahsuli hisoblanadi va unda o‘sha zamondagi turkiy she’riyatning eng muhim xususiyatlari har tara ama aks etgan. Yüklə 8,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|