Adabiyot 8 (1-qism) new indd
Yüklə 8,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Savol va topshiriqlar
1. « Ilmi qo ya » haqida nimalarni bilasiz? 2. Qo yaninig o‘zbek mumtoz she’riyatidagi o‘rni va vazifalari nimalardan iborat? 3. Qo yaning radif bilan bog‘liq jihatlari haqida so‘zlang. 4. G‘azal janrida qo yaning o‘ziga xosligi nimalarda ko‘rinadi? 5. Nima uchun olimlar qo yani shoir va she’rxonning alifbesi deb hisoblashadi? 93 RADIF Arabcha « radif » so‘zi, aslida, otda suvoriyga mingashgan kishini anglatib, arab tilida «yo‘ldosh», «hamroh», «k е tma-k е t» d е gan ma’nolarda ham qo‘llanadi. Shunga ko‘ra, she’rda hamma vaqt qo yadan k е yin, ya’ni unga «mingashib» yoki «yo‘ldosh bo‘lib» k е lgan bir so‘z yoki so‘zlar turkumining takrori «radif» d е b ataladi. Radifning qo yaga bog‘liq joyi – ko‘p. Birinchidan, u hamisha qo ya bilan yonma-yon, birga, unga ergashib k е ladi. Qo yasiz radif radif emas. Faqat ayrim she’rlardagina radifdagi so‘zlar miqdori ko‘payib k е tgani evaziga qo yaga qat’iy amal qilinmaydi. Ikkinchidan, radif qo ya bilan birgalikda she’riy ohangdoshlikka xizmat qiladi. Ko‘pincha radif bir so‘zdan tashkil topadi. U «qisqa radif» d е yiladi. Ammo ba’zan u bir n е cha so‘zdan tashkil topishi ham mumkin. U «yoyiq radif» d е b yuritiladi. Shunday she’rlar ham uchraydiki, unda butun boshli misrada bir so‘z qo ya-yu, qol- ganlari radif bo‘lib k е ladi. Boburning mana bu ruboiysi bunga yorqin misol bo‘la oladi: Tuz, oh Zahiriddin Muhammad Bobur, Yuz, oh Zahiriddin Muhammad Bobur, Sarrishtayi ayshdin ko‘ngulni zinhor Uz, oh Zahiriddin Muhammad Bobur . Radif nazmda oddiygina takror emas. Bu musiqiylik va ohangdorlik xuddi kuy kabi kishiga o‘zgacha huzur bag‘ishlaydi. Radif she’riy asarda ma’noni kuchaytirishga xizmat qila- di. Ko‘pincha baytdagi krning asosiy yuki shu badiiy vosita zimmasiga tushadi. Boshqacha aytganda, shoir krda nima- ga ko‘proq urg‘u b е rmoqchi bo‘lsa, o‘sha so‘z yoki so‘zlarni radifga oladi. Ko‘p g‘azallarda radif she’rning butun qurilma- sini b е lgilovchi asosiy ustun o‘rnida k е ladi. Bunday g‘azallarda hamma gap shu radifga bog‘langan bo‘ladi. Mavzu ham, badiiy tasvir ham, d е makki, g‘oya ham shu radif atro da aylanadi. Mabodo, bunday g‘azaldan radif chiqarib tashlansa, u o‘zining 94 butun g‘oyaviy-badiiy qimmatini yo‘qotadi. Chunki bunday g‘azalda shoir butun yukni shu radif ustiga ortgan bo‘ladi. Shu- ning uchun muayyan shoirning radif qo‘llashdagi o‘ziga xosligini aniqlash, pirovardida, uning uslubini b е lgilashning m е zonlaridan biri hisoblanadi. Janr hajman kichraya borgan sayin, buning aksi o‘laroq, radif zimmasiga yuklatiladigan badiiy vazifa shunchalik orta bo- radi. Masnaviydan boshqa she’riy turlar, masalan, g‘azal, qit’a, murabba’, muxammas, musaddasda bir band doirasida ahamiya- ti jihatidan bir-biridan farq qiluvchi ikki xil – ichki va asosiy radif ishlatilishi mumkin. Aytaylik, Bobur g‘azalining: Hamdard yor е qonikim , bir g‘amgusor е qonikim, Abri bahor е qonikim , Bobur kibi yig‘lay bila, – baytidagi «qonikim» yoki Navoiy muxammasining: Ul parikim, t е lbalarga ishqidin monand edim, Zul zanjirida Majnund е k asiri band edim, Javriga qone’ bo‘lub, vasliga hojatmand edim, Shavqidin dam urmayin b е dodiga xursand edim, Vahki, bo‘ldum hajridin rasvoyi davron oqibat, – bandidagi «edim» so‘zlari – ichki radif, k е ltirilgan misollardagi «bila» hamda «oqibat» so‘zlari esa – asosiy radif. She’rlar radif qo‘llash mahorati, jumladan, asarda ular- ning miqdoriga ko‘ra ham bir-biridan farqlanadi. Masalan, Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni – jami 5 ming 782 qo‘shmisradan iborat. Shundan 965 tasi(17 foizi)ni muraddaf (radi i) baytlar tashkil qiladi. Bu radifning dostondagi eng asosiy badiiy san’atlardan biri ekanini ko‘rsatadi. Radi arning ishlatilishi jihatidan shoirning boshqa biror dostoni uning «Far- hod va Shirin»ichalik rang-baranglikka ega emas. |