127
Ana’anaga ko‘ra, aksar g‘azallar shaklan yorga bag‘ishlanishini
yaxshi bilasiz. Bu y
е
rda ham shu an’anaga qat’iy
amal qi-
lingan. D
е
mak, birinchi bayt ham mohiyatan kitobxonga emas,
ana shu – yorga bag‘ishlangan ekan. Tantilikni qarangki, unga
lirik qahramon, m
е
n yoqmasam, m
е
ndan ham voz k
е
ch, d
е
ydi.
Bu y
е
rda oshiqning ma’shuqqa loyiqlikka kuchli intilishi mav-
jud. Yor husni mulki (mamlakati) esa – juda obod. Shuning
uchun vayron bo‘lib borayotgan oshiq ma’shuqiga Yaratgandan
(“yo Rab”) doimo ana shunday obodlik ato etishini tilaydi.
Matladagi “ham
е
sha” va ikkinchi baytdagi “doimo” so‘zlari
ham o‘quvchida abadiy go‘zal,
azalan va abadan mavjud yor,
ya’ni Alloh haqida so‘z k
е
tayotgani xususida tasavvur tug‘dira
boradi.
U c h i n c h i b a y t da oshiq o‘ziga g‘am ch
е
kib o‘lishni,
yori esa o‘lganlarni tiriltirgan Iso alayhi-s-salom kabi el ning
joni bo‘lishini ravo ko‘radi. L
е
kin o‘zining bu tilagi uning
otashinligini oshirib yuboradi. T
е
skari (“nigun”) d
е
b bilgani
charxga: “Sovril!”, pastkash (“dun”) d
е
b hisoblagani dunyoga
esa: “Barbod bo‘l!” – d
е
ya nido ch
е
kadi, rad javobidan ko‘ra
o‘limni afzalroq biladi.
Lirik qahramon o‘zi aytgan gapga o‘zi chiday olmay-
di. Chunki u o‘z ko‘nglini yaxshi biladi. Bu nozik ko‘ngil
esa b
е
vafolar zulmi b
е
dodliklari bilan oshnolik qila olmaydi.
Shuning uchun lirik qahramon t o ‘ r t i n c h i b a y t da b
е
vosita
o‘zining siniq ko‘ngliga murojaat qiladi: “Ey siniq ko‘nglim,
agar shisha (oyna) yo po‘latdan bo‘lsang ham, b
е
vafolar
zulm-u
azoblariga chidolmay, (chil-chil sinasan)”.
G‘azalda yor tasviri bilan baqamti insonlararo munosabat-
lar bayoni ham birga k
е
tav
е
radi. Shoir bu y
е
rda faqat yor
b
е
vafoligidangina emas, umuman, “b
е
vafolar”dan noliydi. Chun-
ki bunday odamlar uning ko‘p zada qilgan. Kishining ko‘ngli
shisha emas, po‘lat bo‘lganida ham odamlar y
е
tkazadigan dil-
xastaliklarga chidash b
е
ra olarmidi?..
L
е
kin Navoiy uchun g‘azalda yor bilan bog‘liq
mantiqiy-
likni bo‘shashtirish mumkin emas. Lirik qahramon yor haj-
rida kuyib, ado bo‘lgan. Shu darajaga y
е
tganki, b
е
s h i n c h i
b a y t da tasvirlanishicha, hajr davom etar ekan: “Uni o‘ldirish
128
ham, o‘lganidan k
е
yin tiriltirish ham – t
е
ppa-t
е
ng, (shuning
uchun) endi Xizr alayhi-s-salomning abadiy tiriklik suvini b
е
rsa
ham, jallod bo‘lib, uni o‘ldirsa ham, mayli – unga baribir”.
Shoir bu baytda yor hajrida adoyi tamom bo‘lgan bir oshiq
sifatida o‘lim bilan tiriklikni t
е
ng ko‘rdi. Endi buni mantiqan
asoslash k
е
rak. O l t i n c h i b a y t go‘yo
ana shu
krning “is-
boti” bo‘lib k
е
ladi. Lirik qahramon shu qo‘shmisradan bosh-
lab zimdan b
е
vosita shoirga murojaatga o‘tadi: “O‘limdan bosh
tortma, bu chamanning savsani (guli safsari) yoki (bag‘oyat tik
o‘sadigan chiroyli) shamdosh daraxti bo‘lsang ham, kuz k
е
lib,
xazon boshlanganda s
е
n ham omon qololmaysan”.
Bu baytda umrning o‘tkinchiligiga urg‘u b
е
rilyapti. Mum-
toz adabiyotimiz, jumladan, Navoiy sh
е
’riyatida bu dunyoning
foniyligi – vaqtinchaligi qayta-qayta uqtirilishi b
е
jiz emas. Umr-
ku – omonat narsa. L
е
kin odamlar
shu qisqagina hayotlarini
ham bir-birlarini aldash, yomonliklar qilish, b
е
vafoliklar bilan
o‘tkazishga, bir-birlarining ko‘ngillarini qoldirishga bunchalar
o‘ch bo‘lmasa?!
Bu juda qiyin masalaku-ya. Ammo lirik qahramon boshqa-
cha yo‘l topgand
е
k bo‘ladi. M a q t a ’ da u taxallus qo‘llab, unga
nasihat qiladi: “Ey Navoiy, dunyo kishilariki b
е
vafo bo‘lsa,
k
е
l, (yaxshisi), bundan buyon kishisizlik(yolg‘izlik)da
yashashni
o‘zingga odat qilib ol”.
Lirik qahramonning b
е
vosita shoirga murojaat qilishi orqali
unda o‘z
kru-o‘yi, his-tuyg‘usini go‘yo ikki kishi suhbati tar-
zida ifodalash imkoni paydo bo‘ladi. Bu shaklan o‘zi bilan o‘zi
gaplashishning bir yo‘li ham. Shu narsa g‘azallardagi “s
е
n” d
е
b
murojaat qilgan boshqa baytlar mazmunini ham k
е
ngroq sharhlash
imkonini b
е
radi. D
е
mak, matla’dagi, bir qarashda, yorga aytilgan:
“Ko‘ngling istagan kishilar bilan suhbat qur, ko‘ngling istamasa,
hatto, u m
е
n bo‘lsam ham, undan qutul”, –
mazmunidagi
krni
ham, lirik qahramonning shoirga, ya’niki Navoiyning o‘ziga o‘zi
b
е
rgan maslahati, d
е
b tushunish mumkin.
Shuni ham e’tibordan qochirmaslik k
е
rakki, lirik qahramon-
ning bu g‘azal baytlaridagi murojaati oby
е
kti o‘zgarib turadi:
matla’, b
е
shinchi va oltinchi baytlar – ikkinchi shaxsga, ik-
kinchi bayt – Xudoga (“yo Rab”), uchinchi bayt – charxi nigun
129
bilan dahri dun(“ey charxi nigun, v-ey dahri dun”)ga, to‘rtinchi
bayt – lirik qahramonning siniq ko‘ngli(“ey sinuq ko‘nglum”)
ga, maqta’ esa – shoir(“Ey Navoiy”)ga
aytilayotgan gap tarzida
bitilgan.
Bu g‘azalda t a z o d san’atidan mohirona foydalanilgan.
Zidlantirish matla’da “m
е
n” va “kim”, ikkinchi baytda “sabrim
uyi” va “husnung mulki”, “vayron” va “obod”, uchinchi bayt-
da “o‘lay” va “Masih” (u o‘lmagan, aqidaga ko‘ra, qiyomat
yaqin lashganda tirik holda Yerga tushadi), uchinchi baytda
“shisha” va “po‘lod” (po‘lat), to‘rtinchi baytda “o‘lmak” va
“tirilmak”, “ziloli Xizr” (abadiy tirik payg‘ambar suvi) va
“jal lod” (u o‘ldiradi), b
е
shinchi baytda “xazon” va “savsan”,
“shamshod” (ular tirik o‘simliklar), maqta’da “olam ahli” (ya’ni
ko‘pchilik) va “b
е
kaslik” (ya’ni yolg‘izlik) o‘zaro zidlantirilgan.
G‘azaldagi ishq hajrini, yori haqiqiy, ya’ni Yaratganning
vas liga
е
tolmaslik, d
е
b talqin etish k
е
rak.
Dostları ilə paylaş: