138
Bir g‘azal boshdan-oxir bir vaznda bitiladi.
Garchi Navoiy
ijodida aruzning turli bahrlarida yozilgan g‘azallar uchrasa ham,
o‘zb
е
k shoirlari g‘azallarining ko‘pchiligi, asosan, ramal, bir
qismi esa hazaj bahrida bitilgan. Boshqa bahrlarda juda kam
yozilgan.
G‘azalda bitta qo
ya tizimiga amal qilinadi. Misralar
aa,
ba, da, ea, fa
va hokazo tarzda qo
yalanadi.
G‘azal baytlari – nisbiy ma’noda mustaqillikka ega. Ya’ni har
bir bayt imkon qadar til talablari bo‘yicha
tugallangan alohida
jumladan iborat bo‘lishi, umumiy matndan yulib olib o‘qiganda
ham tugal ma’no-mazmunni anglatishi lozim. G‘azallar, baytlar
mustaqilligi, ya’ni qo‘shmisralarning o‘zaro bog‘liqligi, manti-
qiy k
е
tma-k
е
tligi va bir-birini taqozo etishi darajasiga ko‘ra,
quyi dagi turlarga bo‘linadi:
a) parokanda g‘azallar (bunda baytlar bir-biridan o‘ta mustaqil
bo‘ladi, ularning o‘rni almashtirilsa ham, unchalar s
е
zilmaydi);
b) yakpora g‘azallar (bunda
baytlar mantiqan k
е
tma-k
е
tlikka
ega bo‘ladi);
d) voq
е
aband g‘azallar (bunda baytlar k
е
tma-k
е
tligini suj
е
t,
ya’ni muayyan voq
е
a tasviri boshqaradi);
e) musalsal g‘azallar (bunda baytlar o‘zaro chambarchas
bog‘liq bo‘ladi, ma’no-mantiq jihatidan kuchli tarzda biri ikkin-
chisini taqozo etib k
е
ladi).
Navoiy parokanda, ya’ni baytlar o‘rnini o‘zgartirib qo‘ysang
ham, h
е
ch narsa o‘zgarmaydigan g‘azallarni qattiq tanqid qilgan.
Oldingi darslar jarayonida ko‘rib o‘tilgan «Jong‘a chun dermen:
«Ne erdi o‘lmakim kay
yati?..» g‘azali musalsal g‘azalning
yorqin namunasi hisoblanadi.
G‘azalning aksaran oxirgi bayti (maqta’si) yoxud ba’zan
undan
oldingi baytda shoir taxallusi qo‘llanadi. L
е
kin taxallus qo‘llash
majburiy emas. G‘azal taxallussiz ham yozilav
е
rishi mumkin.
Istiqlol yillarida o‘zb
е
k mumtoz sh
е
’riyati, xususan, Navoiy
ijodidagi g‘azallar ma’nolarini har tara
ama sharhlash kuchay-
di, bu
janr namunalarining tasavvu
y ma’nolarini ham ochib
b
е
rishga harakat qilinyapti.
139
G‘azal yozish an’analari hozirgi o‘zb
е
k sh
е
’riyatida ham davom
etyapti. Ba’zan barmoq vaznida bitilgan g‘azallar ham uchrayotir.
Ko‘p asrlardan buyon g‘azallarga kuy bastalanib, ular ashu-
la qilib kuylanib k
е
ladi. «Shashmaqom»
tarkibidagi ashula-
lar matnini ham, asosan, g‘azallar tashkil etadi. Hozirgi payt-
da g‘azallarni zamonaviy estrada yo‘lida aytish tajribasi ham
kuchayyapti.
G‘azaldagi uchta baytning alohida nomi bor: birinchi bayt
Dostları ilə paylaş: