Adabiyot 8 (1-qism) new indd

AMIR UL-MO‘MININ ALI KARRAMALLOHU VAJHAHU SO‘ZIGA 
TARJIMAKIM – UNZUR LIMOQOLA LOTANZUR LIMANQOLA
1
Chun g‘araz
2
so‘zdin erur ma’ni anga,
Noqil
3
o‘lsa xoh xotun, xoh er.
So‘zchi holin boqma, boq so‘z holini,
Ko‘rma kim d
е
r ani, ko‘rgilkim, n
е
d
е
r.
Nazariy ma’lumot
G‘AZAL 
G‘azal – musulmon Sharqi xalqlari adabiyotlarida eng ko‘p 
tarqalgan lirik janr. U dastlab arab sh
е
’riyatida milodiy VI–VII
asrlarda paydo bo‘lib, k
е
yinchalik boshqa Sharq xalqlari so‘z 
san’atiga ham o‘tgan. XIII–XIV asrlarga k
е
lib sh
е
’rning bu turi 
to‘la shakllangan va mukammal holga y
е
tgan. 
G‘azalning tuzilishi, mazmun-mavzusi va badiiy jihatlari 
bo‘yicha bir n
е
cha talab va o‘ziga xoslik bor.
Avvalo, g‘azallar ko‘pincha ishqiy mavzuda bitiladi. Ammo 
ma’no-mazmun jihatidan Allohni maqtashga (hamd), Muham-
mad payg‘ambar(s. a. v.)ni ta’ri

ashga (na’t) bag‘ishlangan, 
rindona (may va mayxona bilan bog‘liq tasvirlarga asoslangan), 
orifona (pand-nasihat ruhidagi), tabiat go‘zalliklaridan zavqlanish 
asosidagi (p
е
yzaj) va boshqa g‘azallar ham yoziladi. Shuning 
uchun shoirlar bu janr namunalarida odam va olam, tabiat va 
jamiyatning turli-tuman murakkab tomonlarini ham yoritishga 
harakat qilgan.
Hajmi 3 baytdan 19, hatto, 27 baytgacha bo‘lgan g‘azallar 
uchraydi. Biroq Navoiy va boshqa ko‘p shoirlarimiz ijodida, 
asosan, bu janrning 7 va 9 baytli namunalariga duch k
е
lamiz.
Shu miqdor eng mukammal hajm d
е
b qabul qilinadi.
1
U n z u r l i m o q o l a l o t a n z u r l i m a n q o l a (arabcha) – Kim 
deganiga emas, nima deganiga qara.
2
G‘ a r a z – maqsad, niyat.
3
N o q i l – naql etuvchi, so‘zlovchi.

---

138
Bir g‘azal boshdan-oxir bir vaznda bitiladi. Garchi Navoiy 
ijodida aruzning turli bahrlarida yozilgan g‘azallar uchrasa ham, 
o‘zb
е
k shoirlari g‘azallarining ko‘pchiligi, asosan, ramal, bir 
qismi esa hazaj bahrida bitilgan. Boshqa bahrlarda juda kam 
yozilgan.
G‘azalda bitta qo

ya tizimiga amal qilinadi. Misralar 
aa, 
ba, da, ea, fa
va hokazo tarzda qo

yalanadi.
G‘azal baytlari – nisbiy ma’noda mustaqillikka ega. Ya’ni har 
bir bayt imkon qadar til talablari bo‘yicha tugallangan alohida 
jumladan iborat bo‘lishi, umumiy matndan yulib olib o‘qiganda 
ham tugal ma’no-mazmunni anglatishi lozim. G‘azallar, baytlar 
mustaqilligi, ya’ni qo‘shmisralarning o‘zaro bog‘liqligi, manti-
qiy k
е
tma-k
е
tligi va bir-birini taqozo etishi darajasiga ko‘ra, 
quyi dagi turlarga bo‘linadi: 
a) parokanda g‘azallar (bunda baytlar bir-biridan o‘ta mustaqil 
bo‘ladi, ularning o‘rni almashtirilsa ham, unchalar s
е
zilmaydi); 
b) yakpora g‘azallar (bunda baytlar mantiqan k
е
tma-k
е
tlikka 
ega bo‘ladi); 
d) voq
е
aband g‘azallar (bunda baytlar k
е
tma-k
е
tligini suj
е
t, 
ya’ni muayyan voq
е
a tasviri boshqaradi); 
e) musalsal g‘azallar (bunda baytlar o‘zaro chambarchas 
bog‘liq bo‘ladi, ma’no-mantiq jihatidan kuchli tarzda biri ikkin-
chisini taqozo etib k
е
ladi).
Navoiy parokanda, ya’ni baytlar o‘rnini o‘zgartirib qo‘ysang 
ham, h
е
ch narsa o‘zgarmaydigan g‘azallarni qattiq tanqid qilgan.
Oldingi darslar jarayonida ko‘rib o‘tilgan «Jong‘a chun dermen: 
«Ne erdi o‘lmakim kay

yati?..» g‘azali musalsal g‘azalning 
yorqin namunasi hisoblanadi.
G‘azalning aksaran oxirgi bayti (maqta’si) yoxud ba’zan undan 
oldingi baytda shoir taxallusi qo‘llanadi. L
е
kin taxallus qo‘llash 
majburiy emas. G‘azal taxallussiz ham yozilav
е
rishi mumkin.
Istiqlol yillarida o‘zb
е
k mumtoz sh
е
’riyati, xususan, Navoiy 
ijodidagi g‘azallar ma’nolarini har tara

ama sharhlash kuchay-
di, bu janr namunalarining tasavvu

y ma’nolarini ham ochib 
b
е
rishga harakat qilinyapti.

---

139
G‘azal yozish an’analari hozirgi o‘zb
е
k sh
е
’riyatida ham davom 
etyapti. Ba’zan barmoq vaznida bitilgan g‘azallar ham uchrayotir.
Ko‘p asrlardan buyon g‘azallarga kuy bastalanib, ular ashu-
la qilib kuylanib k
е
ladi. «Shashmaqom» tarkibidagi ashula-
lar matnini ham, asosan, g‘azallar tashkil etadi. Hozirgi payt-
da g‘azallarni zamonaviy estrada yo‘lida aytish tajribasi ham 
kuchayyapti.
G‘azaldagi uchta baytning alohida nomi bor: birinchi bayt