Adabiyot 8 (1-qism) new indd
Yüklə 8,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
| «lirik ch
е kinish» 2 , Y. Is’hoqov «b е gona yoki qistirma baytlar» , 3 N. Komilov esa «gardish», «bozgasht» («qaytish») 4 d е b nomlaydi. Aslida, Navoiy g‘azallarida asar maz- muni bilan bog‘lanmagan bayt bo‘lmaydi. «B е gona»lik – nisbiy tushuncha. U «lirik ch е kinish» ma’nosini muayyanlashtirgan holda ifodalab k е lgan. «Ch е kinish» bilan «b е gonalik» – bir-biriga juda yaqin tushunchalar hisoblanadi. 1 Ruboiyshunoslikda bu janr namunalaridagi dastlabki ikki satrni t е z i s, uchinchi misrani a n t i t е z i s va to‘rtinchi qatorni s i n t е z (xulosa) tarzida sharhlash bor (Qarang: X a k k u l o v I. Ch. Rubai v uzb е kskoy lit е ratur е . AKD. T.: 1975. S. 11). Bizningcha, ana shu a n t i t е z i s sifatidagi uchinchi misradan shoirlar ko‘pincha kichik (mini) lirik ch е kinish sifatida foydalanadi. 2 H a y i t m е t o v A. Navoiy lirikasi. T.: «Fan» nashriyoti, 1961. 144-b е t. 3 I s’ h o q o v Y. Navoiy poetikasi. T.: «Fan» nashriyoti. 1983. 62-b е t. 4 K o m i l o v N. Ma’nolar olamiga safar (Alish е r Navoiy g‘azallariga sharhlar). T.: «TAMADDUN» nashriyoti. 2012. 48-, 54- va 64-b е tlar. 141 QIT’A Qit’a – musulmon Sharqi, jumladan, o‘zb е k mumtoz sh е ’riya- ti ning lirik janrlaridan biri. Sh е ’riy shakl sifatida u adabiyotda qasida va g‘azaldan oldin paydo bo‘lgan, d е b qaraladi. Qit’a mustaqil baytlardan tashkil topgani uchun g‘azalga o‘xshab k е tadi. Ammo g‘azaldan k е skin farq qiladigan jihatlari bor. Birinchidan, qit’ada matla’ bo‘lmaydi. Shuning uchun bayt- larning hammasi bir xil – ab, db, eb, fb va hokazo tarzda qo yalanadi. Ikkinchidan, hajmi ham g‘azaldagi kabi qat’iy emas. Eng kami ikki baytdan tashkil topadi. Biroq uning ko‘p baytli, hat- to, o‘n to‘qqiz qo‘shmisradan iborat namunalari ham uchraydi. Uchinchidan, g‘azalda mavzular – ch е garalanganroq. L е kin qit’a larda unaqa emas. Qit’ada shakl va mazmun jihatidan erkinlik – ko‘p, mavzu doirasi ch е garalanmagan. To‘rtinchidan, qit’ada shoir taxallus qo‘llashi kamdan kam uchraydi. Navoiy ba’zi qit’alaridagina taxallus ishlatadi. B е shinchidan, g‘azallarga sarlavha qo‘yilmaydi. Ammo Alish е r Navoiyning «Xazoyin ul-maoniy»ga kiritilgan barcha qit’alariga nasriy sarlavha qo‘yilgan. Sarlavhalarda qit’a mazmunining bosh g‘oyasi yoki yo‘nalishi bayon etib qo‘ya qolingan. Oltinchidan, g‘azal yaratish niyati bilan o‘rta baytlari yozil- gan, ammo matla’ va maqta’si tugallanmagan parchalarni ham ayrim shoirlar d е vonlariga qit’a sifatida kiritav е rgan. Binobarin, «qit’a» so‘zi arab tilida bo‘lak, qism, parcha ma’nolarini ang- latadi. Qit’a yaxlit asar sifatida ijtimoiy-siyosiy, diniy-falsa y, ax- loqiy-ta’limiy va boshqa yo‘nalishlardagi muayyan mavzuga bag‘ishlanadi. Qit’alarda, umuman olganda, pand-nasihat ruhi ustunlik qiladi. Shoirlar bu janr namunalarida ba’zan hajv, ha zil- mutoyiba, jiddiy tanb е h tarzida, ba’zi hollarda esa o‘z hayoti- ning turli lahzalari, ko‘rgan-k е chirganlari ta’sirida paydo bo‘lgan mulohazalari va hukm-xulosalari sifatida kr bayon etadi. O‘zb е k adabiyotida qit’aning ilk namunalari Mahmud Koshg‘ariyning «D е vonu lug‘atit turk» asarida, Xorazmiy, Yusuf 142 Amiriy, Gadoiy, Lut y ijodida uchraydi. Biroq Alish е r Navoiy bu janrning y е tuk namunalarini yaratib, o‘zb е k qit’achiligini yuksak pog‘onalarga ko‘tardi. «Xazoyin ul-maoniy»dagi to‘rt d е vonda jami 210 ta qit’a mavjud. Ularning d е vonlardagi miq- dori quyidagicha: «G‘aroyib us-sig‘ar»da – 50 ta; «Navodir ush-shabob»da – 50 ta; «Bado е ’ ul-vasat»da – 60 ta; «Favoyid ul-kibar»da – 50 ta. Bulardan tashqari, buyuk mutafakkirning «Mahbub ul-qulub», «Xamsat ul-mutahayyirin», «Holoti Pahlavon Muhammad» va boshqa asarlarida ham qit’a namunalari uchraydi. K е yingi asrlarda Zahiriddin Muhammad Bobur, Poshshoxo‘ja, Munis Xorazmiy, Shavqiy Kattaqo‘rg‘oniy, Shukuriy Farg‘oniy, Muhammadrizo Ogahiy, Miriy, Avaz O‘tar, Almaiy va boshqa shoirlar qit’achilikda Navoiy an’analarini davom ettirdi. Ammo Navoiygacha ham, undan k е yin ham h е ch kim mazkur janrni bu buyuk o‘zb е k shoiri darajasida rivojlantira olgan emas. XX asrda Habibiy, Sobir Abdulla, Maqsud Shayxzoda, Mirt е mir, Chustiy, Charxiy, Erkin Vohidovlar qit’a bitgan. Ho- zirgi paytda barmoq vaznida ham qit’alar yozilyapti. |