Adabiyot 8 (1-qism) new indd
Yüklə 8,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
| «mat-
la’» d е yiladi; oxirgi bayt «maqta’» d е yiladi; agar maqta’dan oldin (ayrim hollarda undan ham oldin) k е ladigan baytda lirik ch е kinish qilingan bo‘lsa, bunday qo‘shmisra «b е gona bayt» d е yiladi. Matla’ning o‘ziga xosligi shundaki, birinchidan, uning ikkala misrasi o‘zaro qo yadosh bo‘ladi, ikkinchidan, shu bayt vazni va qo yasi (yoki radi i bo‘lsa radi ham) g‘azalning oxiriga- cha qat’iy saqlanadi. Maqta’ning o‘ziga xosligi shundaki, birinchidan, ko‘pincha unda shoirning taxallusi qo‘llanadi (ba’zan taxallus maqta’dan oldingi baytda k е ladi ham), ikkinchidan, mantiqan u xuddiki asar xulosasi yanglig‘ jaranglaydi. «B е gona bayt»ning o‘ziga xosligi shundaki, u g‘azalning ol- din kelgan baytlaridagi umumiy tasvir yoki bayonga b е vosita bog‘lanmasligi, nisbatan erkinroq kr-mulohazani ifodalashi mum- kin. Ammo bu y е rdagi «b е gona» so‘zini nisbiy ma’noda tushu- nish k е rak. Shoir «b е gona bayt»da ham oldingi baytlar umumiy ma’no-mazmuni imkon b е rgan darajada, boshqacha aytganda, qaysidir ma’noda ulardan k е lib chiqib lirik ch е kinish qiladi. Faqat uning begonaligi shundaki, O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbe kiston xalq shoiri Abdulla Oripov so‘zlari bilan aytganda, «bu baytda shoir kimni maqtagisi kelsa, maqtaydi, kimni yomon ko‘rsa, undan alamini oladi, g‘azal umum yo‘nalishiga u qadar bog‘lanmaydiganroq gapi bo‘lsa ham, shu yerda aytib qoladi». Adabiyotshunoslikda hamma yaxshi biladigan «lirik ch е kinish» d е gan tushuncha mavjud. Asarda lirik qahramon (shoir emas!) qo‘q qisdan yurilayotgan asosiy yo‘ldan biroz ch е tga chiqqanday bo‘lib, kutilmagan bir kr yoki mulohazani aytadi, bayon yo tasvirni kiritadi, ilmiy tilda ifodalansa, nimagadir simpatiya yoki antipatiyasini bildiradi. 140 «B е gona bayt» ham – lirik ch е kinishning aynan o‘zi. Biroq bu y е rda yanada t е ranlashish (diff е r е nsiatsiya) bor: lirik ch е kinish – k е ng va katta tushuncha, u bor-yo‘g‘i to‘rt satrdan iborat ruboiyda ham bo‘lishi 1 , hatto, liro-epik turda yozilgan dostonda (Navoiyning «Xamsa»sidagi dostonlar ham, «Lison ut-tayr» ham shunday asar- lar sirasiga kiradi) ham uchrashi mumkin. Ruboiyda lirik ch е kinish qilish uchun bir misradan ortiq imkon yo‘q. Lirik ch е kinish borasida g‘azaldagi imkoniyat – ruboiydagidan sal kattaroq. Chunki u kamida bir bayt doi- rasida amalga oshiriladi. H е ch bir lirik ch е kinish asarga yot unsur bo‘lmagani kabi, «b е gona bayt» atamasidagi «b е gona» so‘zini ham o‘z ma’nosida, ya’ni yalang‘och tarzda tushunmasligimiz, uning nisbiy b е gonalikni ifodalab k е layotganini yaxshi anglab olishimiz zarur. «B е gona bayt» – g‘azalgagina xos, aniqrog‘i, lirik ch е kinish- ning aynan g‘azaldagi ko‘rinishi hisoblanadi. Uning hajmi – aniq (ikki misra), o‘rni – tayin (asosan, maqta’dan oldin k е ladi). G‘azalchiligimiz, xususan, Navoiy g‘azallaridagi bu tipik xusu- siyatni ko‘plab navoiyshunoslar kuzatgan, tahlil etgan. A. Hayit- m е tov buni umumiy qilib Yüklə 8,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|