AiE-5-10-Saja

197

Internalizm motywacyjny Richarda M. Hare’a

Sceptyczny amoralista

Istnieje jednak drugi argument skierowany przeciwko internalizmowi

Hare’a. G³osi on, i¿ w ramach przyjêtych przez niego za³o¿eñ nie mo¿na

wyjaœniæ zachowania sceptycznego amoralisty. Wskazywanie na trudnoœci

w uzgodnieniu internalizmu z istnieniem amoralistów sta³o siê dyskutowa-

nym argumentem za spraw¹ Davida Brinka

64

. Wed³ug niego sceptyczny

amoralista to cz³owiek, który rozpoznaj¹c pewne moralne zasady, nie jest

przez nie motywowany. Postêpuje wbrew uznanemu przez siebie zbiorowi

moralnych regu³ rz¹dz¹cych zachowaniem. Nie jest to jednak osoba, która,

jak czêsto w przypadku s³aboœci woli, dzia³a „w afekcie” – ma „rozdart¹

duszê”, gdy¿ ulega „pokusie cia³a”, „jedna jej czêœæ chce dzia³aæ zgodnie

z obowi¹zkiem, lecz druga siê temu sprzeciwia”. Zdaniem Brinka mo¿emy

wyobraziæ sobie kogoœ, kto konsekwentnie, z w³asnej woli oraz œwiadomie

uchyla siê od czynienia tego, co uwa¿a za wymóg moralnoœci, nie u¿ywa-

j¹c wcale zwrotów moralnych w mowie zale¿nej, w znaczeniu cudzys³o-

wowym, socjologicznym itp.

65

 Amoralista czêsto bêdzie wiêc osob¹ nie-

moraln¹ – œwiadomie wybieraj¹c¹ moralne z³o jako z³o. Zdaniem Brinka

bez trudu mo¿emy pomyœleæ istnienie takiej osoby, co powinno stanowiæ

problem, jeœli internalizm by³by prawdziwy.

Hare nie zgodzi³by siê jednak na mo¿liwoœæ istnienia powy¿ej opisa-

nego amoralisty, wed³ug niego bowiem nikt nie mo¿e œwiadomie i szcze-

rze pragn¹æ tego, co uwa¿a za z³o. Osoba, która u¿ywa s¹dów moralnych

w znaczeniu ewaluatywnym, tzn. zna formalne regu³y nimi rz¹dz¹ce oraz

szczerze je akceptuje, nie mo¿e nie posiadaæ choæby motywu dyspozycyj-

nego, chyba ¿e zachodzi któryœ z przypadków  przedstawionych w Wyja-

œnieniu dzia³añ akratycznych. Nie znaczy to jednak, ¿e Hare negowa³ mo¿-

liwoœæ istnienia sceptycznych amoralistów – nie uznawa³ jedynie takiego

sposobu ich opisu, jaki zaprezentowa³ Brink. Amoralizm Hare zinterpreto-

wa³ jako postawê kogoœ, kto „p o w s t r z y m u j e   s i ê   [podkr. – K.S.] od

wypowiadania s¹dów moralnych [...] albo wypowiada jedynie takie, które

s¹ moralnie obojêtne, i postêpuje tak albo zawsze [amoralista konsekwent-

ny – K.S.], albo w odniesieniu do konkretnych przypadków [amoralista

64

Brink (1986); Brink (1989), s. 46–49.

65

Brink (1986), s. 30; Brink (1989), s. 46.

---

198

Krzysztof Saja

wybiórczy – K.S.]”

66

. Jest to osoba, która uwa¿a, i¿ pewne lub wszystkie

dzia³ania s¹ moralnie neutralne

67

. Twierdzi ona, ¿e pewne dzia³ania s¹ mo-

ralnie neutralne, jeœli np. powiedzenie, ¿e powinny albo nie powinny zo-

staæ podjête jest sprzeczne z jej interesem lub innymi akceptowanymi przez

ni¹ praktykami oceniania

68

. Amoralista jest wiêc cz³owiekiem, który nie

tyle jest niemoralny, ile stawia siebie  p o z a  moralnoœci¹, nie uznaj¹c kwa-

lifikacji moralnych. Wed³ug Hare’a postawa taka, jeœli jest konsekwentna,

nie musi byæ wewnêtrznie sprzeczna. Co wiêcej, amoralista nie musi po-

rzucaæ jêzyka moralnoœci

69

. Mo¿e doskonale znaæ taki jêzyk i wszystkie

jego prawa oraz potrafiæ siê nim pos³ugiwaæ, „ale s³ów tworz¹cych dyskurs

moralny [...] u¿ywaæ w zdaniach rozpoczynaj¹cych siê w taki oto sposób:

«Nie chodzi o to, ¿e» [«...nie powinienem, ale o to, ¿e chcê» – K.S.]. Przy-

pomina kogoœ, kto wie, jak u¿ywaæ s³owa «czarownica», ale w istnienie

czarownic nie wierzy; wie, jakie mog¹ byæ obowi¹zki [...] nie dopuszcza

istnienia jakichkolwiek”

70

. Jedynie amoralista wybiórczy, który raz u¿ywa

jêzyka moralnego, a innym razem nie przestrzega jego formalnych w³asno-

œci, jest wewnêtrznie sprzeczny

71

. Bior¹c bowiem pod uwagê to, ¿e s¹dy

66

Hare (2001), s. 228.

67

„Stwierdziæ, ¿e jakiœ akt jest moralnie neutralny, to zatem tyle, co jawnie powstrzy-

maæ siê od wyra¿enia pragnienia, by akty tego w³aœnie rodzaju mia³y miejsce we wszel-

kich tego rodzaju sytuacjach, albo pragnienia, by nie mia³y miejsca (...) Nietrudno wy-

obraziæ sobie stan umys³u kogoœ, kto nie ma ¿adnych uniwersalnych, a zatem i moral-

nych pragnieñ”. Hare (2001), s. 231.

68

Zob. Hare (2001), s. 230.

69

Zob. Hare (2001), s. 228. Rozwi¹zania, którego u¿y³ Hare w The Language of Mo-

rals (rozró¿nienia na znaczenie ewaluatywne i cudzys³owowe), aby odnieœæ siê do pro-

blemu akrazji, Michael Smith broni w zastosowaniu do problemu amoralisty. Wed³ug

niego sceptyczny amoralista to cz³owiek, który potrafi u¿ywaæ terminów i s¹dów moral-

nych, ale nie uchwytuje w pe³ni ich znaczenia. Aby uzasadniæ, i¿ nie jest to rozwi¹zanie

ad hoc, Smith odwo³a³ siê do analogii: tak jak uchwycenie znaczenia pojêcia „czerwo-

ny” wymaga posiadania pewnego stanu psychicznego – doœwiadczenia czerwonoœci –

tak samo uchwycenie znaczenia pojêæ moralnych wymaga posiadania innego stanu psy-

chicznego, tj. motywacji do dzia³ania. Brink nies³usznie wiêc zak³ada, ¿e amoraliœci

trafnie uchwytuj¹ znaczenia s¹dów moralnych, nawet jeœli nie posiadaj¹ motywacji.

Wed³ug Smitha teza internalizmu jest uzasadniona mocniej ni¿ przekonanie, ¿e amora-

liœci spe³niaj¹ powy¿szy warunek. Zob. Smith (1994), s. 66–71.

70

Hare (2001), s. 229

71

Hare (2001), s. 230–232.

---

199

Internalizm motywacyjny Richarda M. Hare’a

moralne z koniecznoœci musz¹ byæ uniwersalne, nie móg³by on spójnie

i szczerze raz powo³ywaæ siê na powinnoœci i obowi¹zki, a przy innej oka-

zji siebie z nich wykluczaæ.

Sposób wyjaœnienia amoralizmu przez Hare’a nie jest sprzeczny z pra-

wami PIM1 – PIM4. S¹ one bowiem regu³ami wewnêtrznymi moralnej gry

jêzykowej i nie mo¿e ich podwa¿yæ osoba, która w ogóle nie u¿ywa (lub

u¿ywa w niew³aœciwy sposób) jêzyka moralnego. Co wiêcej, nawet jeœli

przyjêlibyœmy definicjê amoralisty podan¹ przez Brinka, to w œwietle etyki

Hare’a jego istnienie nie tyle sprzeciwia³oby siê zasadzie internalizmu, ile

blisko z ni¹ spokrewnionej zasadzie nadrzêdnoœci (ZN)

72

:

ZN

Jeœli ktoœ szczerze u¿ywa jêzyka moralnego, to wszystkie zasady,

które s¹ w konflikcie z prawami moralnymi (np. zasady estetyczne,

egoistyczny interes w³asny, wybory ze wzglêdów politycznych czy

ekonomicznych), musi traktowaæ jako podrzêdne wobec zasad mo-

ralnych i w razie konfliktu je uchyliæ

73

.

W œwietle etyki Hare’a nie musimy równie¿ zak³adaæ, ¿e amoralista

jest osob¹ nieracjonaln¹

74

. Konsekwentne nieprzestrzeganie zasady nad-

rzêdnoœci nie musi byæ bowiem dzia³aniem wewnêtrznie sprzecznym. Mo¿na

postanowi栄nie graæ w moralnoœæ”, lecz w  quasi-moralnoœæ (np. w tak¹

grê, w której nadrzêdnoœæ nie obowi¹zuje i w której w pewnych wypad-

kach mo¿na przedk³adaæ racje egoistyczne nad etyczne).

Z drugiej jednak strony, choæ powy¿szy sposób wyjaœnienia postawy

amoralisty neutralizuje zarzut Brinka, znacznie os³abia on pozycjê uniwer-

salnego preskryptywizmu. Zdaniem MacIntyre’a to, i¿ „Hare dopuszcza

72

Mo¿na bowiem twierdziæ, ¿e amoralista to osoba, która jeœli wydaje s¹d „powinno

siê wykonaæ x w sytuacji C”, posiada motyw dyspozycyjny do wykonania x, ale œwiado-

mie przedk³ada inne motywy nad motyw moralny.

73

„Traktowanie zasady jako nadrzêdnej sprowadza siê zatem do tego, ¿e pozwalamy,

by w razie konfliktu zawsze uchyla³a ona inne zasady, a tym samym, by uchyla³a wszel-

kie inne nakazy, tak¿e te, które nie poddaj¹ siê uniwersalizacji (np. zwyk³e pragnienia)”.

Hare (2001), s. 75.

74

Wed³ug Hare’a amoralista nie musi byæ wewnêtrznie sprzeczny – logika nie dostar-

cza nam argumentów przeciwko amoralistom konsekwentnym. To, czy Hare nazwa³by

takie osoby racjonalnymi, jest kwesti¹ odrêbn¹, któr¹ trudno rozstrzygn¹æ. Unika³ on

bowiem pojêcia racjonalnoœci jako zbyt z³o¿onego i wieloznacznego. Na potrzeby ni-

niejszego artyku³u przyjmujê jednak tak¹ interpretacjê za A. MacIntyre’m.

---

200

Krzysztof Saja

mo¿liwoœæ bycia amoralist¹ bez popadania w irracjonalizm [...] implikuje

[...] ¿e u pod³o¿a wszelkich s¹dów moralnych znajduje siê raczej nieracjo-

nalny, przedracjonalny wybór moralnoœci ani¿eli stan amoralizmu. A za-

tem to, co zrazu zdawa³o siê stanowiskiem bêd¹cym bardziej adekwatnym

przeformu³owaniem Kantowskiego uto¿samienia wymogów moralnoœci

z kategorycznymi wymogami rozumu praktycznego, okazuje siꠖ wbrew

intencjom i twierdzeniom Hare’a – bli¿sze w swych niezamierzonych im-

plikacjach Kierkegaardowskiemu Albo–albo”

75

. Powy¿sza konkluzja wy-

daje siê prawdziwa

76

: zdaniem Hare’a, osoby pos³uguj¹ce siê s¹dami mo-

ralnymi musz¹ to czyniæ zgodnie ze wszystkimi prawami pojêciowymi jê-

zyka moralnego pod zarzutem sprzecznoœci logicznej lub b³êdnego uchwy-

tywania znaczeñ, jednak jeœli ktoœ konsekwentnie nie chce u¿ywaæ jêzyka

moralnego, mo¿e tego nie czyniæ nie obawiaj¹c siê sprzecznoœci. Równie¿

Hare traktowa³ powy¿sz¹ konsekwencjê jako s³aboœæ swojej teorii. Próbo-

wa³ wobec tego uzasadniaæ pogl¹d, ¿e warto byæ moralnym. Nie przedsta-

wi³ jednak racji, na które ka¿dy rozumny podmiot musi siê zgodzi栖 do-

wodu wyprowadzonego z analizy znaczeñ czy logiki. Odwo³ywa³ siê jedy-

nie do empirycznych przekonañ na temat psychiki ludzi, wskazywa³ na

zwi¹zane z amoralizmem niebezpieczeñstwa, staraj¹c siê wykazaæ, i¿ roz-

wa¿nie (zgodnie z w³asnymi przekonaniami oraz we w³asnym, egoistycz-

nym interesie

77

) jest byæ osob¹ moraln¹. Wed³ug niego „logika nie mo¿e

prowadziæ nas przez ca³y czas od wiary w fakty pozamoralne do dyspozy-

cji do dzia³ania. Mo¿emy wiêc wybraæ albo rozziew miêdzy przekonania-

mi dotycz¹cymi faktów a s¹dami moralnymi, tak jak to robi¹ preskryptywi-

œci,  albo,  co  wol¹  deskryptywiœci,  rozziew  miêdzy  s¹dami  moralnymi

a dyspozycjami do dzia³ania, utrzymuj¹c œcis³y zwi¹zek miêdzy przekona-

niami dotycz¹cymi faktów a s¹dami moralnymi”

78

. Poniewa¿ Hare za bar-

dziej uzasadniony uwa¿a³ preskryptywizm, przysta³ na brak koniecznego,

bezpoœredniego zwi¹zku miêdzy ocenami a faktami.

75

 MacIntyre (2002), s. 20.

76

 Przy za³o¿eniu, ¿e dzia³anie, które nie jest wewnêtrznie sprzeczne, jest racjonalne.

77

 Zob. Hare (2001), s. 237.

78

 Tam¿e,  s. 237.

---

201

Internalizm motywacyjny Richarda M. Hare’a

Literatura

Brink D. (1986),  Externalist Moral Realism, „Southern Journal of Philosophy”,

Suplement 24.

Brink D. (1989), Moral Realism and the Foundations of Ethics, New York: Cam-

bridge University Press.

Davidson D. (1997), Jak jest mo¿liwa s³aboœæ woli, [w:] J. Ho³ówka (red.), Filozo-

fia moralnoœci. Postanowienie i odpowiedzialnoœæ, Warszawa: Spacja – Fun-

dacja Aletheia.

Hare R.M. (1952), The Language of Morals, London: Oxford University Press.

Hare R.M. (1963), Freedom and Reason, Oxford University Press.

Hare R.M. (1972),  Universlisability, [w:] ten¿e,  Essays on the Moral Concepts,

Berkeley–Los Angeles: University of California Press.

Hare R.M. (1989), Ontology in Ethics, [w:] ten¿e, Essays in Ethical Theory, Oxford:

Clarendon Press.

Hare R.M. (1997), Sorting Out Ethics, Oxford: Clarendon Press.

Hare R.M. (1998), Prescriptivism [w:] E. Craig (ed.), Routledge Encyclopedia of

Philosophy, t. 7, London–New York, s. 667–671.

Hare R.M. (1999a), Imperatives, Prescriptions and their Logic, [w:] ten¿e, Objec-

tive Prescriptions and other Essays, Oxford: Clarendon Press.

Hare R.M. (1999b), Internalism and Externalism in Ethics, [w:] ten¿e, Objective

Prescriptions and other Essays, Oxford: Clarendon Press.

Hare R.M. (1999c), Prescriptivism, [w:] ten¿e, Objective Prescriptions and other

Essays, Oxford: Clarendon Press.

Hare R.M. (1999d), Weakness of the Will, [w:] ten¿e, Objective Prescriptions and

other Essays, Oxford: Clarendon Press.

Hare R.M. (2001),  Myœlenie moralne. Jego p³aszczyzny, metody i istota, t³um. J. Mar-

gañski, Warszawa: Fundacja Aletheia.

Jacórzyñski W. (1995),  Hare Richard Mervyn. Moral thinking [w:] B. Skarga (red.),

Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, t. 3, Warszawa: Wydaw-

nictwo Naukowe PWN.

Lukas S. (1971),   Moral weakness, [w:]  Weakness of Will, G. Mortimore (ed.),

London–Basingstoke: Macmillan, St Martin’s Press.

MacIntyre A. (2002),  Krótka historia etyki, t³um. A. Chmielewski, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

---

202

Krzysztof Saja

MacIntyre  A.  (1996),  Dziedzictwo  cnoty.  Studium  z teorii  moralnoœci,  t³um.

A. Chmielewski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe  PWN.

Mackie J.L. (1977), Ethics, Inventing Right and Wrong, New York: Penguin Books.

McGuire M.C. (1961), Can I do what I ought not? Where has Hare gone wrong?,

[w:] „Mind” LXX, 279.

Mortimore G. (1971), Editor’s Introduction, [w:] Weakness of Will, ed. G. Morti-

more, London–Basingstoke: Macmillan, St. Martin’s Press.

Pismo Œwiête Starego i Nowego Testamentu, (Biblia Tysi¹clecia), Pallottinum, Po-

znañ–Warszawa 1990.

Roskies A. (2003), Are Ethical Judments intinsically motivational? Lessons from

„acquired Sociopathy”, „Philosophical Psychology” 16.

Rutkowski M. (2001), Obowi¹zek moralny a motywacja, Szczecin: Wydawnictwo

Naukowe Uniwersytetu Szczeciñskiego.

Searle J. (1987), Czynnoœci mowy. Rozwa¿ania z filozofii jêzyka, t³um. B. Chwe-

deñczuk, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.

Smith M. (1994), The Moral Problem, Oxford: Blackwell Publishers.

Steward H. (1998), Akrasia, [w:] E. Craig (ed.), Routledge Encyclopedia of Philo-

sophy, t. 1, London–New York, s. 139–142.

Walker R.C.S. (1995), Imperatywy kategoryczne, [w:] T. Szubka (red.), Metafizyka

w filozofii analitycznej, Lublin: TN KUL.

Warnock M. (1960), Ethics Since 1900, London: Oxford University Press.

MOTIVATIONAL INTERNALISM BY RICHARD HARE

Summary

Ethics of Richard M. Hare is widely considered as a classical example of the strong

internalistic theory of motivation: he is thought to believe that having a moral mo-

tive is a sufficient condition to act accordingly. However, strong internalism has

difficulties with explaining the phenomenon of  acrasia and amoralism. For this

reason some critics charge him with developing a false theory of moral motivation.

In the article I present Hare’s answer to these questions by dividing the discussion

about motivation into three levels: semantical, epistemological, and ontological.

I also explain his concept of internal motivation and argue that his theory, contrary

to what his critics assume, may be called a weak motivational internalism.