Alxan Bayramoğlu,
filologiya elmləri doktoru,
professor.
10 iyul, 2009.
Millətlərin tərəqqisində, milli şüurun oyanışı və milli özünüdərk
prosesində, dünya sivilizasiyasından yararlanmasında mətbuatın özünəməxsus yeri
var. Mətbuatın cəmiyyətin bütün strukturlarına təsiri o qədər güclüdür ki, onu IV
hakimiyyət kimi qiymətləndirməyə bir kimsə etiraz etmir, hətta dövlətin
hakimiyyət kimi bölgüsündə onun yerini ilk sıralarda göstərirlər. Təsadüfi deyil ki,
Azərbaycanın maarifpərvər ziyalıları, klassik ədəbi nümunələrin yaradıcıları
mətbuatı "xalqın görən gözü, eşidən qulağı, danışan dili" adlandırırlar. Azərbaycan
xalqının milli dirçəliş yoluna qədəm qoyması, dövlət və dövlətçilik ideyalarının
formalaşması, ictimai münasibətlərə hazırlanmasında milli mətbuatın rolu böyük
və əvəzolunmazdır. Məlum faktdır ki, mətbuat tariximizin başlanğıcı ictimai-milli
şüurumuzun inkişaf tarixi ilə üst-üstə düşür. Çünki bu şüurun yaradıcısı, onun
altqrumu milli mətbuat nümunələridir.
XIX əsrin ortalarından başlayaraq dünyada baş verən proseslər, Rusiya
imperiyasının daxilindəki hadisələr Azərbaycandan da yan ötmədi. İmperiya
daxilindəki xalqların həyatında milli-mənəvi oyanış prosesi baş qaldırdı. Rusiya və
İran tərəfindən iki dəfə parçalanan Azərbaycanda Abbasqulu Ağa Bakıxanov,
M.F.Axundov, H.Zərdabi, Səid və Cəlal Ünsizadə qardaşları, M.Şahtaxtlı,
Ə.Topçubaşov, Ə.Ağaoğlu, S.M.Qənizadə kimi ziyalılar xalqın milli
mövcudluğunu hifz etməyə çalışdı.
Şimali Azərbaycanın Rusiyanın tərkibində olması nəticəsində çar
hakimiyyəti öz müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirmək üçün təbliğat vasitəsinə
5
ehtiyac duydu və Tiflisdə rus dilində ilk mətbu orqan olan "Tiflisskiy vedomosti"
qəzetini 1828-ci ildə nəşr etdi. Bu mətbu orqanın səhifələrində Azərbaycanla
əlaqəli materiallar dərc olunub. "Abbasabad mühasirəsinin tarixi", "Müasir tarix.
Azərbaycan vilayətinin hərbi vəziyyəti haqqında", "Qarabağ əyalətinə tarixi baxış",
"Car və Balakən vilayətlərinə səyahət" başlığı ilə çap olunan məqalələrdə rus
imperiyası sanki Azərbaycanı yenidən öyrənirdi. Qəzetdə Azərbaycan xalqının
əsrlər boyu yaratdığı folklor nümunələri, yazılı ədəbiyyatı barəsində də qeydlər
var. "Tiflisskiy vedomosti"nin bizim üçün əhəmiyyəti ondadır ki, Abbasqulu ağa
Bakıxanovun qəzetdə tərcümə əsərləri çap olunub. Bakıxanovun "Dərbəndnamə"
əsərinin tərcüməsi haqqında qəzet qeyd edirdi: "Lazımi mənbələrin tərcüməsi
Qafqazın bu tərəfinin tarixini yeni dünyaya yayır".
"Tiflisskiy vedomosti'nin imperiyanın tərkibində olan üç millətin, gürcü,
erməni və Azərbaycan türklərinin dillərində əlavəsi nəşr olunurdu. 1829-cu ildə
gürcü, 1930-cu ildə erməni və nəhayət, 1832-ci ildə Azərbaycan türkcəsində
əlavələr buraxıldı. Azərbaycan türkcəsində qəzetin adı "Tiflis əxbarı" idi. Hələlik
heç bir nüsxəsi aşkarlanmayan "Tiflis əxbarı" haqqında yalnız arxiv sənədləri
haqqında məlumatlar əldə etmək mümkündür. Mətbuat tariximizin ilk
mərhələsində nəşr olunan mətbu orqanlar kimi "Tiflis əxbarı"nın da abunəçilərinin
sayı az idi. Quba komendantı Gimbut 1832-ci ildə yazdığı məktubda qəzetin 30
abunəçisi olduğunu yazır, Bakı komendantı isə abunəçi azlığından şikayətlənirdi.
“Tiflis əxbarı”nın ilk sayı Azərbaycan türkcəsində 1832-ci ilin yanvarında
işıq üzü görmüşdü. Qəzetin proqramını özündə ehtiva edən sənədlərin birində
deyilir: "Bu il yanvarın 1-dən Tiflisdə aşağıdakı şərtlərlə tatar dilində (Azərbaycan
dilində - red.) qəzet buraxılacaqdır: 1. Qəzet həftədə bir dəfə çıxacaqdır. 2. Rusca
nəşrində olduğu kimi tatar qəzetinin də illik abunə haqqı gümüş pulla 8 manat,
yarım illik isə 5 manatdır. 3. Nömrələrin vaxtında çıxmasına və abunəçilərə
müntəzəm çatdırılmasına nəzarət qəzetin baş redaktoru, saray müşaviri
Sankovskiyə tapşırıldı. Qəzet almaq istəyənlər ona ya şəxsən, ya da yerli hökumət
vasitəsilə müraciət edə bilərdilər.
Bu sənəddən göründüyü kimi "Tiflis əxbarı" qəzeti "Tiflisskiy
vedomosti"nin əlavəsi olduğu üçün onun redaktoru saray müşaviri Sankovski idi.
1798-ci ildə anadan olan P.S.Sankovski təhsilini xaricdə almışdı. Bir neçə xarici dil
bilirdi. O, 1823-cü ildə Tiflisə gəlmiş, Qafqaz baş hakiminin dəftərxanasında
çalışmışdı. 1827-ci ildə Sankovski Qafqaz baş hakimi Paskeviçin yanında xüsusi
tapşırıqlar üzrə məmur işləyib. Nəşrə başlayan "Tiflisskiy vedomosti" qəzetinin
redaktoru təyin olunub.
"Tiflis əxbarı"nın materiallarını Mirzə Əpriəm Yenikolopov redaktə
edirdi. O, şərq dillərini bilirdi.
6
Arxiv materiallarından bəlli olur ki, "Tiflis əxbarı"nın Azərbaycan dilində
olan variantı farsca nəşri bağlandıqdan sonra çap olunub. Paskeviçdən sonra
Qafqazın baş hakimi olan baron Rozenin 1831-ci ilin dekabr ayının 30-da maarif
naziri Livenə yazdığı məktubdan bu, bəlli olur. Rozen yazırdı ki, məndən əvvəl
burada fars dilində "Tiflisskiy vedomosti" qəzeti nəşr olunmuş, abunə azlığından
qəzet bağlanmışdır. ...Fars dili nəinki bizə mənsub olan və tatarlar (Azərbaycan
türkləri - red.) yaşayan Zaqafqaziya ölkəsində, hətta Azərbaycanın özündə də az
yayılıbdır. Həmin nəşrdən gözlənilən fayda məni, onu bərpa etmək zərurətinə
inandırdı, lakin fars dilində yox... tatar dilində". Baron Rozen maarif nazirinin
nəzərinə çatdırırdı ki, azərbaycanca çap olunacaq "Tiflis əxbarı" farsca çıxmış
qəzetin məzmununa müvafiq materiallar verəcəkdir. Məqalələrin məzmunu isə bu
şəkildə müəyyənləşdirilmişdir.
1. Dövlət tərəfindən Zaqafqaziya müsəlmanlarına verilən yüksək
mükafatlar haqqında məlumatlar. 2. Asiyalılar üçün anlaşıqlı və maraqlı olan xarici
və daxili yeniliklər. 3. Yerli əhali arasında Avropa təhsilinə, sənayesinə rəğbət
oyadan müxtəlif materiallar.
"Tiflis əxbarı" təkcə Zaqafqaziyada deyil, İranda və Türkiyədə də
oxuyurdular. Vərəqə şəklində həftənin çərşənbə günləri çıxan bu qəzetdə
Abbasqulu ağa Bakıxanov da fəaliyyət göstərdi. O, Sankovskinin "məişət, tarix,
ədəbiyyat, mədəniyyət" məsələləri üzrə məsləhətçisi idi. A.Bakıxanov şərq
xalqlarının tarixini, mədəniyyətini, fars, rus, ərəb dillərinin mükəmməl bilicisi kimi
Qafqaz baş əmirliyinin diqqətində idi. Akademik Fuad Qasımzadə "Tiflis
əxbarı”nın Qubada əhali arasında yayılmasında A.Bakıxanovun iştirak etdiyini
yazır.
"Tiflisskiy vedomosti"nin həm rus, həm də yerli dillərdə çıxan əlavələri
ciddi senzura nəzarətində çap olunur, hərbi orqan onları daim diqqətdə saxlayırdı.
"Tiflis əxbarı"nın bir neçə nömrəsi çıxdıqdan sonra onun nəşri dövlət
tərəfindən bağlanılıb. Doqquz il sonra, yəni 1841-ci ildə "Zaqafqazskiy vestnik"
qəzeti işıq üzü gördü. Rusiyanın Qafqaz əmirliyi bu qəzetin də yerli dillərdə
nəşrinin vacibliyini nəzərə almışdı. "Zaqafqazskiy vestnik"in Azərbaycan dilində
nəşr olunan vərəqi "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" adlanırdı və o, 1845-ci ildə işıq
üzü gördü.
"Qafqazın bu tərəfinin xəbəri"nin ilk sayını tədqiqatçı A.Z.Abramişvili
arxivdən aşkarlayaraq, foto-surətini çap etmişdi. Bu vərəqə-qəzet təxminən 4 il
yarım çap olunmuş və yerli çar hökumətinin qərarı ilə ləğv edilmişdir. Burada
əsasən dövlətin rəsmi əmr və sərəncamları, əhali üçün qəza məhkəmələrinin
qərarları, girov qoyulmuş evlər, dükanlar barəsində məlumatlar öz əksini tapırdı.
Mövzulardan göründüyü kimi "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" də çarizmin
Qafqazda, məxsusi olaraq Azərbaycanda yeritdiyi siyasəti xalqa çatdırır,
7
müstəmləkəçilik məqsədləri daşıyırdı. Qraf Paskeviçin maarif nazirinə göndərdiyi
bir təliqədə qəzet-vərəqənin siyasi məzmunu aydın görsənir: "Bu iş lazımlı
məlumatı və mədəni xalqların fikirlərini əhali arasında yaymaqla burada çox
yayılan yalanları və zərərli şayiələri aradan qaldırmağa imkan yaradacaq və bu
nöqteyi-nəzərdən bizim üçün
faydalı olacaqdır".
Azərbaycan milli mətbuat tariximizin araşdırıcılarının haqlı qənaəti ondan
ibarətdir ki, "Tiflisskiy vedomosti" və "Zaqafqazskiy vestnik"in əlavələri olan bu
vərəqə-qəzetləri milli mətbuatımızın bünövrəsi kimi götürmək olmaz. Çünki "Tiflis
əxbarı", yaxud "Qafqazın bu tərəfinin xəbərləri" müstəqil nəşrlər deyil.
M.F.Axundov və A.Bakıxanovun bu qəzetlərlə əlaqəsi barəsində məlumatlar olsa
da, onların fəaliyyətləri əməkdaşlıq çərçivəsindən kənara çıxmayıb. Bu əlavələr
yalnız çar orqanlarının, strukturlarının rəsmi informasiyalarını dərc edirdi ki, bu da
müstəqil Azərbaycan jurnalistikasının formalaşmasına xidmət hesab edilə bilməz.
Ən əsası isə ondan ibarətdir ki, bu qəzet-vərəqələrin nə məzmunu, nə poliqrafik
bazası və nə də onun işinə rəhbərlik edənlərin heç biri Azərbaycan həyatı ilə bağlı
deyildi.
Azərbaycan milli mətbuatı 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı
"Əkinçi" qəzeti ilə başlayır. "Əkinçi"nin meydana çıxması bir neçə cəhətdən
əlamətdar idi. Azərbaycan jurnalistikası tarixində ilk dəfə olaraq Həsən bəy
Zərdabi "Əkinçi”nin timsalında
mətbuata
kütləvi informasiya vasitəsi,
maarifçiliyin əsası, ictimai-siyasi şüurun formalaşması faktı kimi yanaşdı. "Hər bir
vilayətin qəzeti gərək o vilayətin aynası olsun", "yaxşı-yamanlığı aşkar eləsin",
"xalqın hər bir dərdi və xahişi o qəzetdə çap olunsun ki, o qəzetə baxan xalqı
aynada görən kimi görsün" kimi dərin mənalı fikirlər çağdaş mətbuatımızın da əsas
prinsipləri olaraq qalmaqdadır. "Əkinçi" nəşri ilə Azərbaycanda jurnalistika
sistemini və nəslini formalaşdırdı, peşə prinsiplərini yaratdı, Azərbaycan dilini
rəsmi statusda öz fəaliyyətinin əsasına çevirdi. Maarifçilik ideyasının daşıyıcısı
olan bu qəzet milli təfəkkürlü ziyalılar nəslinin yetişməsində böyük tarixi xidmətlər
göstərdi. Milli mətbuat tariximizin “Əkinçi”nin nəşri ilə bağlanması tarixi
reallıqları özündə əks etdirir.
"Əkinçi" özündən sonra bir sıra milli mətbu nümunələrin nəşrinə cığır
açdı. Ünsizadə qardaşlarının yaratdıqları "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə"), "Kəşkül"
kimi nəşrlər "Əkinçi" ənənələrindən bəhrələnərək mətbuatın inkişafına təkan oldu.
Sovet dövrünün araşdırıcıları ideoloji yöndən bu qəzet və dərgiyə yanaşaraq
obyektivlikdən kənar fikirlərə rəvac vermişlər. Ancaq Ünsizadələrin nəşr etdiyi
mətbu orqanlar islam birliyi ideyasının tərəfdarı olması ilə yanaşı xalqın
maariflənməsinə, Avropanın elmi yenilikləri ilə oxucuların tanışlığına, ədəbiyyata
yeni baxışın formalaşmasına əsaslar yaratdı, mətbəəçilik işi quruldu.
8
1903-cü ildə "Şərqi-rus"un fəaliyyətə başlaması, ətrafına demokratik
dünyagörüşlü qələm sahiblərini, məxsusi olaraq Cəlil Məmmədquluzadəni, Ömər
Faiq Nemanzadəni, M.Ə.Sabiri, A.Səhhəti, F.Köçərlini ətrafına cəm etməklə
dövrün yeni jurnalist nəslini yetişdirdi, "Molla Nəsrəddin"in intişarına müəyyən
hazırlıq işləri gördü.
“Həyat”ın, "İrşad"ın, “Fyuzat”ın nəşri milli ideologiyanın, dövlətçilik
təfəkkürünün formalaşmasına, insan hüquqlarının qorunmasına, azad sözün
inkişafına xidmət etdi. "Türkləşmək, islamlaşmaq, Avropalaşmaq" şüarını əsas
ideya-siyasi istiqamətləri kimi qəbul edən, Avropanın inkişaf qanunlarını
cəmiyyətə aşılayan bu tip mətbu nümunələr ideya şəklində olan Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin timsalında dövlət quruluşunun siyasi, fəlsəfi cizgilərini yaratdılar.
"Molla Nəsrəddin" xalq ruhunu, demokratiyanı və xalqın daxili mənəvi dünyasını
özündə əks etdirirdisə, "Fyuzat" milli varlığın, türkçülüyün rəmzi, əsas təbliğat
vasitəsi idi.
1915-ci ildə nəşrə başlayan "Açıq söz" milli kimliyin, istiqlalın,
cümhuriyyətçiliyin təcəssümü kimi ortaya çıxıb, xalqın siyasi hüquqlarının
təminininin vacibliyini irəli sürdü. Özündən əvvəlki mətbu orqanlar xalqın tərəqqi
və nicatını mədəni, elmi, mənəvi və iqtisadi inkişafda görürdüsə, "Açıq söz" bu
sıraya xalqın siyasi hüquqlarını da əlavə etdi.
1917-ci ilin sonunda Romanovlar sülaləsinin çöküşü və Rusiyada baş
verən gərgin hərbi-siyasi vəziyyət, 1918-ci ildə Zaqafqaziyada Seymin yaranması
və parçalanması, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elanı, Bakıda bolşeviklərin
hakimiyyəti qan hesabına əldə etməsi və Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya doğru
azadlıq savaşının uğurla nəticələnməsi "Azərbaycan"ı yaratdı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq hakimiyyəti dövründə
mətbuat, söz azadlığı bərqərar oldu, təkrarolunmaz, özünəməxsus nəşrlər yarandı,
mətbəəçilik inkişaf etdi və fikir plüarizmi formalaşdı.
Azərbaycan mətbuat tariximizin ilk monoqrafik araşdırıcısı, ictimai-milli
şüurun inkişafında mətbuatın rolunu yüksək qiymətləndirən Mirzə Bala
Məhəmmədzadə olmuşdur. Mətbuatın xalqın həyatındakı əvəzsiz rolu barəsində
M.Məhəmmədzadə "Milli Azərbaycan Hərəkatı" kitabında yazır: "Danışdığı
lisanda ilk qəzetə malik cəmiyyət bir milliyət ikən milli olmağa başlamış deməkdir.
Həyatında mətbuat ənənəsinə malik olan bir xalq isə artıq təəssüs etmiş bir
millətdir". Millətin formalaşmasını mətbuatla bağlayan müəllif 1921-ci ildə qələmə
aldığı "Azərbaycan türk mətbuatı. (1875-ci ildən 1921-ci ilə qədərki mətbuatımız")
adlı tədqiqatında müxtəlif illərdə nəşr olunan mətbu orqanların səlnaməsini
yaradıb.
1898-ci ildə Bakının Zirə kəndində anadan olan M.Məhəmmədzadə
Müsavat Partiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadənin yaxın silahdaşı, Azərbaycan Xalq
9
Cümhuriyyətinin qurulmasının fəal iştirakçısı olub. 1920-ci il inqilabından sonra
gizlin fəaliyyət göstərən Milli Müqavimət Komitəsinin sədri kimi 1923-cü ilə
qədər fəaliyyət göstərib, təqiblərdən yaxa qurtararaq 1924-cü ildə İran və
Türkiyəyə mühacirət edib. 1955-ci ildə M.Ə.Rəsulzadənin vəfatından sonra
Müsavat Partiyasının sədri seçilib, 1969-cu ildə İstanbulda dünyasını dəyişib.
M.B.Məhəmmədzadə "Azərbaycanda türk mətbuatı" əsərindən əvvəl
1918-ci ildə "İki inqilab arasında" adlı bir kitab nəşr etdirmişdi. Filologiya elmləri
doktoru, professor Alxan Bayramoğlunun fikrincə, bu kitab Mirzəbalanın bir növ
"Azərbaycan türk mətbuatı" əsərinə hazırlıq idi. Müəllif iki inqilab dedikdə, 1905-
ci il inqilabı ilə 1917-ci il inqilabı arasındakı 12 illik bir dövrü nəzərdə tutur və bu
zaman kəsiyində Azərbaycan xalqının ictimai-milli şüurunda, mədəni həyatında,
siyasi təfəkküründə baş verən inkişaf proseslərinə nəzər salır.
"İki inqilab arasıda" əsərindən sonra qələmə alıb, 1922-ci ildə Bakıda nəşr
etdirdiyi "Azərbaycan türk mətbuatı" əsərində M.Məhəmmədzadə istiqlal
mücadiləsində və millətin həyatında mətbuatı "yeddinci" deyil, bəlkə də birinci
təsisat hesab edir və 91 qəzet haqqında biblioqrafik məlumatlar verir. Mətbuat
tariximizin araşdırılması üçün
Dostları ilə paylaş: |