Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

Nazorat uchun savol va topshiriqlar
1. Musulmon maktablarida ta'lim sistemasi va mazmuni qanday edi?

---

48
2. Qur'oni Karimda ilgari surilgan axloqiy prinsiplar haqida so’zlang.

3. Hadis ilmida qaysi davr «Oltin davr» deb nom oldi.
4. «Hadis» va «sunna» tushunchalarining mazmunini so’zlab bering.
5. Hadislarda ilgari surilgan axloqiy prinsiplarni daftaringizga yozib chiqing.
6. So’fiylik ta'limoti aqidalarining ma'nosini tushuntirib bering.


3-mavzu: Sharq uyg’onish davri va talim-tarbiya, maktab 

Reja:
1. Sharq uyg’onish davrida ilm-fan va madaniyat
2. Muso al-Xorazmiyning ilmiy merosi va didaktik qarashlari
3. Sharq pedagogik talimotida talimiy-ahloqiy qarashlar

1. Sharq Uyg'onish davrida ilm-fan va madaniyat
Arab xalifaligida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar, yagona Islom dinining
tarkib topishi madaniy hayotga ham ta'sir etdi. Ana shu madaniy ko’tarilish butun
Arab xalifaligini, Yaqin va o’rta Sharqni qamrab olganligi uchun ham Sharq
Uyg’onish davri deb ataldi. Bu Uyg’onish jarayoni IX asrdan boshlab XV-XVI
asrlargacha davom etdi.
Arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan Uyg’onish davri xalifalikning Bag’dod,
Damashq, Halab shaharlarida boshlanib, barcha boshqa xalqlar madaniy hayotiga
tarqalgan, bu esa u davlatlarning ham mada-niy rivojlanishga zamin tayyorlagan.
Xalifalik emirilishi jarayonida tashkil topgan mustaqil davlatlardagi madaniy
rivojlanish xalifalik davridagi madaniy rivojlanishning davomi edi.
Xalifa Horun ar-Rashid va uning o’g’li al-Ma'mun davrida Bag’dodda «Bayt ul-
hikma» («Donishmandlik uyi») (hozir Akademiya ma'nosida) tashkil topadi. Mazkur
Akademiya ilm sohiblarining ilmiy markaziga aylanadi. Uning qoshida kutubxonasi
tashkil etadi. Akademiya 819-833 -yillari yanada rivojlangan. Akademiyada ikki
rasadxona bo’lgan, keyinchalik yangi kutubxona qurilgan. Bog’doddagibu ilm
markazi, o’z navbatida, Sharq va g’arbda ilm-fanning taraqqiy etishiga, ma'naviy
hayotning rivojlanishiga ta'sir etgan. Bu o’rinda xalifa al-Ma'munning ilm-fan
ravnaqida ko’rsatgan homiyligini alohida ta'kidlash joiz.
Zero, xalifa al-Ma'mun ilm-fanni juda qadrlagan.U IX asr boshlaridan
xalifalikning Xurosondagi noibi bo’lib turganda ham Movarounnahr va Xurosondagi
olimlarni to’plab, ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib bergan. Bular orasida al-
Xorazmiy, al-Farg’oniy, al-Xuttaliy, al-Javhariy, al-Marvazviy kabi vatandosh
olimlarimiz ham bo’lgan. Al-Ma'mun xalifalik taxtiga o’tirgach u olimlarning
barchasini Bag’dodga chaqirib oladi va «Bayt ul-hikma» - Donishmandlik
uyi(«Ma'mun akademiyasi»)da arab olimlari bilan hamkorlikda ilm-fan ravnaq
topadi.
Qadimgi yaratilgan madaniy yodgorliklar, ular xoh yunon, xoh arab, xoh
Movarounnahr va Xuroson xalqining antik davrlar madaniyati bo’lsin, Uyg’onish davri
madaniyatining yaratilishi va rivojlanishiga asos bo’lib xizmat qildi.
Agar arablar Markaziy Osiyoni bosib olib, bu erda ilgari mavjud bo’lgan fan va

---

49
madaniyat o’choqlarini yo’qotgan bo’lsalar, ko’p o’tmay qadimiy ilmiy an'ana asta-

sekin tiklanib, natijada ilm-fanning etuk siymolari etishib chiqa boshlaydi. Bular
barchasining bir-biriga qo’shiluvi natijasida Sharqda bir butun madaniyat tarkib
topadi va rivojlana boshlaydi.
Yaqin va o’rta Sharqda, jumladan, Eron, Kavkaz va Movarounnahrda savdo
aloqalarining rivojlanganligi, ilm-fan, hunarmandchilikning taraqqiy etishi,
moddiy va madaniy aloqalarning barchasi umumiy rivojlanishga ta'sir etdi. Yaqin
va o’rta Sharq mamlakatlarida madaniy yuksalishga olib kelgan asosiy sabab -
feodal munosabatlarning yangi bosqichga ko’tarilgani bo’ldi. Bu davr madaniy
taraqqiyotida
Arab
xalifaligiga bo’ysungan mamlakatlar xo’jalik-iqtisodiy
aloqalarining kuchayishi va natijada turli madaniyatlar – hind, Movarounnahr,
Eron, arab, Misr, grek-yunon-rim madaniyatlarining yaqindan o’zaro aloqasi va bir-
biriga ta'sir etib borishi katta ahamiyat kasb etdi. Haqiqatan ham bu davrda
iqtisodiyot taraqqiy etdi, qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik rivojlandi.
Bu davrda qishloq xo’jaligida foydalaniladigan er maydonlari kengaydi, ko’plab
sug’oriladigan erlar ochildi, sug’orish inshootlari tiklandi, yangilari qurildi, paxta,
zig’ir, kanop ekilib, ularning tolasidan mato to’qildi. Movarounnahrda, xususan,
Xorazm, Urganch, Farg’ona, Samarqand va Buxoro to’qimachilik mahsulotlari,
ayniqsa, Samarqand va Buxoro shoyisi dunyoga mashhur bo’lgan.
Qishloq xo’jaligi va hunarmandchilik, sanoat mahsulotlarining ishlab chiqarilishi
savdoning rivojlanishiga yol ochdi. Natijada Yaqin va o’rta Sharq mamlakatlarining
chet davlatlar: Ispaniya, Hindiston, Xitoy, Vizantiya bilan savdo ishlari ko’lami
ortib bordi.
Pireney yarimorolining arablar tomonidan bosib olinishi insoniyat tarixining
yangi sahifalarini ochdi. Bu jarayonning, ayniqsa, Ovrupo uchun ahamiyati beqiyos
boldi. Sharq faqatgina Ovrupo madaniyatining rivojiga ta'sir etibgina qolmay, balki
umuman, Ovrupolik odamning psixologiyasi, tafakkuri, xarakteri, hayot tarzini,
tarixiy jarayonni tubdan o’zgartirib yubordi. Bu esa o’z navbatida matematika, falsafa,
astronomiya, tabiiyot, tibbiyot, xulq-odob, turmush tarzi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta'sir
etdi.
X asrdan boshlab Movarounnahr va Xurosonda mustaqil feodal davlatlar –
Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar
davlatlarining paydo bo’lishi xalifalikning emirilishi hamda madaniy hayotning yanada
ravnaq topishiga olib keldi.
Bu davrda pul muomalasi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi
o’zgarishlar, albatta, madaniy hayotga o’z ta'sirini o’tkazmasdan qolmaydi.
Somoniylar davlatida Marv, Buxoro, Samarqand va Urganch o’sha davrning
madaniy markazlari sanalardi.
Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. Maktablarda darslar arab tilida olib
borilardi. Rasmiy hujjatlar arab tilida yuritilar edi. Ilmiy asarlar ham arab tilida
yozilardi. X asr o’rtalariga kelib, fors tilida ham ish yuritila boshlandi.
Bu shaharlardagi maktablarga hatto tevarak-atrofdagi qishloqlardan oddiy xalq
bolalari ham kelib o’qiganligi manbalarda keltiriladi.
O’sha davrda Buxoroda katta kitob bozori bo’lgan. Kitob do’konlarida olim va
fozil kishilar uchrashib, ilmiy munozaralar o’tkazganlar.

---

50
Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bo’lgan. Amir kutubxonasini

o’sha davrdagi Sheroz kutubxonasi bilan bellasha oladigan yagona kutubxona
sifatida tan olganlar...
Saljuqiylar davrida Alp Arslon Muhammad hokimiyatni boshqarganda uning
vaziri Nizomul mulk o’z davrining mashhur siyosiy arbobi va eng ma'rifatparvar
kishilaridan bo’lgan.
Saljuqiylar hokimiyati harbiylashgan bo’lib, bu hokimyatning ichki va tashqi
siyosatini Nizom ul-Mulk boshqarar edi. U hokimiyatni boshqarish uslubini
ishlab chiqadi va o’zining «Siyosatnoma» asarini yaratadi (1091-1092-yillar). Bu
asarda davlatni boshqarish prinsiplari bayon etiladi. Nizomul mulk maorifni
rivojlantirishda katta xizmat qiladi. 1067-yili Bag’dodda o’zining shaxsiy
jamg’armasiga o’sha davrning eng mashhur o’quv yurti- «Nizomiya» madrasasini
qurdiradi. U olimlar, din peshvolari, so’fiylarga katta G’tibor berib, g’amxo’rlik
qiladi. Uning katta xizmatlaridan yana biri - uning davrida taqvimning isloh
qilinganidir.
XI asrda Xorazmda ilm-fan taraqqiy etadi. Xorazm shohi Ma'mun II o’z saroyiga
zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan «Majlisi ulamo» - «Ma'mun
akademiyasi» deb nom qoldirgan. Bu akademiyaning rivoj topishida Abu Rayhon
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi Miskavayh, riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq,
faylasuf Abu Sahl al-Masihiy, tabib Abulxayr Hammor kabi olimlar ilmiy ijod bilan
shug’ullanganlar. Lekin toj-taxt uchun kurash natijasida bu ilm dargohi o’z
faoliyatini to’xtatib, olimlar tarqab ketadi.
Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma'naviy ko’tarilish Sharq
Renessansi - Uyg’onish davrining boshlanishiga olib keldi.
Movarounnahrda ilm-fan va ma'rifat sohasida o’z xizmatlari bilan dunyoga
mashhur bo’lgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, til va
adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso
al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn
Sino kabi qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o’z ilmiy merosida
ta'limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e'tibor berib, bu asarlarda ilgari
surilgan g’oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan
kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega boldi.
Sharq Uyg’onish davrida sof pedagogik asarlar ham yaratilib, ta'lim-tarbiyada
inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida olmas ta'limoti bilan nom
qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi.