Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

O’g’lim , senga qoldirdim o’git, Unga amal qil.
Olimlargayaqinlash, bahraolgil, Tutib dil.
Demak, o’g’ilga nasihat qilgan ota bilimli kishilardan yaxshilik kelishiga
ishonadi, ammo ularning fikrini eshitibgina qolmay, amalda Bilimli bolish bilan
birga, yomon xatti-harakatlarni sodir etishdan saqlanish zarurligi, manmanlik,
maqtanchoqlikning zararli oqibatlari xususida nasihatlarni bayon etishdan iboratdir.
Xususan:
Iln-hikmat o’rgangin, bo’lma mag’rur, 
Maqtanchoqning sharmandasi chiqar, ko’r.
Malumki, bilimli, ma'rifatli bolish kishining kibr-havodan uzoqroq turishini
ta'minlaydi. o’gitlarda insonning kibr-havodan uzoq bo’lishi atrofdagi kishilar bilan
ijobiy munosabatni o’rnata olishi uchun zamin hozirlaydi. dfifejiqtiriladi. Hm sari
intilish qutlug’, ezgu ish sanaladi. Demak, hai uu Aisbi ilm o’rganish sari intilishi,
o’zlashtirilgan bilimlarga amal qilishi, kibru-havodan voz kechishi zarur.
O’rgan uning bilimin, Borgin uning sari.
Qutlug’ishga bo’ysungin, Kibrni quv nari.
Aqlli odamning zehni o’tkir bo’ladi, u har qanday o’git-nasihatni tezda o’z ongiga
singdirib oladi. Alloma inson zehnining o’tkirligini, har qanday muammoni hal eta
olish layoqatini xuddi yuqorida parvoz etayotgan qushning erdagi o’ljani ko’rib, unga
ega bo’lish ilinjida pastga sho’ng'ishida sodir etadigan tezligiga qiyoslaydi. Oqil odam
zehnining tezligi qush parvoziga qiyoslanadi:

---

7
Qush ov ko’rsa, yuksaklardan pastga cho’kar, 

Olim kishi o’git bersa darhol uqar.
Bu misolda aqlli, bilimli odamning tabiati, o’ziga xos xislati ifodalangan.
Bilimli, yuksak fazilatga ega bo’lgan kishilar hayoti doimo mashaq-qatli kechadi.
Umrbo’yi ilm va hunar asoslarini o’zlashtirgan olim va fozillar hayoti ham bir kun
kelib poyoniga etadi. Bilimlarining ko’lami ortib, yuksak orzu-istaklari amalga
oshayotgan bir paytda insonning umri tugaydi.
Ijtimoiy munosabatlar mazmuni, odamlar o’rtasidagi o’zaro muloqat holati ham
bilimli, donishmand kishilarning aziyat chekishlariga sabab bo’ladi. Zero, hayotda
aksariyat holatlarda manman, zo’ravon, xudbin odamlarning omadlari keladi, ular
yuqori mansablarni egallab, xalq va yurt manfaatlariga zid bo’lgan harakatlarni
amalga oshiradilar. Bilimli kishilar esa ularni bunday yo’ldan qaytarish
imkoniyatiga ega
bo’lmaganliklaridan afsuslanadilar, chorasizliklaridan
ranjiydilar. Hukmdorlarning nodon, kaltafahm bo’lishlari tufayli oqil insonlar munosib
ravishda hurmat topmaydilar, qadr-qimmatlari toptaladi. Mahmud Koshg’ariy
ushbu holat so’yilgan jonliq tanasining erlarga sudralib xor bolganiga o’xshaydi,
deydi. Zero, hamma zamonlarda ham ilm-fan ahlining hayoti og’ir kechgan,
tafakkur, ilm va ma'rifat hamisha ham e'zozlanavermagan, aksincha, qoloqlik va
johillik tomonidan ta'qib etilgan:
Buzuldi bu zamonlar, Avj oldi ko’p yomonlar.
Kamayib bilimdonlar, Ilmi hikmat yo’qolar.
Biroq shoir hayotda bilimdonlar borligidan faxrlanadi, ilm haqidagi she'rlarida
ilmu donish egalarini ulug’laydi.
«Devonu lug’atit-turk» asarida insoniy fazilatlarning yana biri -xushxulqlik
alohida ajratib ko’rsatiladi. Bilim va hunar egasi bo’lish, ezgulik, yaxshilik yo’lida
hamda umum manfaati uchun mehnat qilish xushxulq insonga xos fazilat ekanligini
alloma alohida qayd etib o’tadi:
Ulug’liging oshsa agar, Xushxulq boig’il. 
Bek yonida xalq uchun Xo’b ish qilg’il.
Molu davlat ko’payganda mag’rurlanish, kibru-havoga berilish yomon xislat
sanalsa, malum sabablarga ko’ra mol-mulkdan ajralib qolganda o’kinish,
tushkunlikka tushish ham irodasizlik belgisi hisoblanishini bayon etadi olim.
Mol-dunyo to’plashga nisbatan yuzaga kelgan hirsni shoir xuddi tog’dan
kelayotgan selga o’xshatadi. Molu davlat yig’ish hirsiga berilgan kishi sel ostida qolgan
toshdek chil-parchin bo’ladi, deydi:
Mol yig’ishni sel kelish deb hisobla,
Mol egasin tosh kabi yumalatar.
Shu bois aqlli inson bunday xavf ro’y berishining oldini olishi,
atrofdagilarning nazaridan qolmasligi lozim.
«Devonu lug’atit-turk» asarida xalqning talim-tarbiyaga oid tajribalari ifodalangan
maqollar mavjud. Maqollarda ham qo’shiqlardagi kabi do’stlik, o’zaro hamkorlik,
mehnatga muhabbat, ilm olish va kasb-hunar egallashga nisbatan ishtiyoq va ehtiyoj,
vatanparvarlik va qon-qardoshlik tuyg’usiga ega bolish, tejamkorlikning ahamiyati va
isrofgarchiliknrng oldini olish, adolat va adolatsizlik, yaxshilik va yomonlikning
oqibatlari, axloq-odob qoidalari, sihat-salomatlikni saqlashga oid o’gitlar o’z ifodasini

---

8
topgan.

Buni «Devon»da keltirilgan bir qancha maqollar mazmunida ko’ramiz:
«Tirishqoqning labi yog’liq, erinchoqning boshi qonlik» maqolida tirishqoq odam o’z
mehnati bilan yaxshi taomlar topadi, shunga ko’ra moyli (yog’li) ovqatlar eydi,
erinchoq, dangasa odam esa, yalqovligi tufayli ishdan qochadi va pirovardida
kambag’allik va qashshoqlikka mahkum bo’ladi. Natijada afsus chekadi, degan
ma'no bor. «Odamning olasi ichida -yilqiniki tashi(sirti)da» maqolida esa ayrim
kishilarningyomon niyatlari, o’y-fikrlari, dilida boshqalarga nisbatan yuzaga kelgan
xiyonatni yashirib, kishilarga zo’rma-zo’raki ravishda kulib qarashi, ularning
xatti-harakatlarini maqtashi, o’zini go’yoki ularning yutuqlaridan
quvonadiganday ko’rsatishi aytiladi. «Ho’kizning oyog’i bolguncha, buzoqning
boshi bo’lgan yaxshiroq» maqolida mustaqillikning mutelik va tobelikdan,
o’zgalar irodasiga bo’ysunishdan afzalligi, ayrim harakatlarni amalga oshirishda
tashabbuskor, faol, ilg’or va tashkilotchi bo’lish maqsadga muvofiq ekanligiga urg’u
beriladi. «Odobning boshi -til» iborasida esa xushxulqqa ega bo’lishga nisbatan
qo’yiladigan talablardan biri - shirin so’zli, xushmuomala bo’lish ekanligi ta'kidlanadi.
Shirinso’z, xushmuomala kishi el orasida tezda izzat-ikrom topadi, yuqori
martabalarga erishadi. Shu bois yoshlarni yoshlikdanoq shirin so’zli,
xushmuomalali bo’lishga o’rgatish maqsadga muvofiqdir, deya ta'kidlanadi.
Xalq orasida g’iybatchi kishilarga nisbatan «Ilon o’zining egriligini bilmay,
tuyaning bo’ynini egri deydi» qabilidagi maqol qo’lanilgan.
Ishda shoshma-shosharlikka yo'l qo’yishning kutilgan natijaga erisha olmaslikka
sabab bo’lishi «Shoshgan kishi uyiga etolmaydi» tarzida ifodalangan. Maqollarda
yana ilmu hunar, mehnatsevarlik xislatini yoshlikdan egallash zarurligi ham
ifodalangan: «Kichikda qatug’lansa ulgazu sevinur». Inson yoshlikda aniq bir
maqsadga intilsa, unga erishish yo’lida mashaqqat cheksa, tinimsiz harakat qilsa,
voyaga etganida uning rohatini, mehnati natijasini ko’radi.
Maqollarda yomonlik qilgan kishining o’ziga yomonlik qaytishi mumkinligi
«Ko’kka suzsa yuzga tushar» - osmonga tupurgan kishining tupugi o’zining yuziga
tushadi tarzida bayon etilgan.
Ko’rinib turibdiki, eng qadimgi davrlarda yaratilgan maqollarda ham xalqning
talim-tarbiya
borasidagi
donishmandligi
o’z
ifodasini
topgan.
Xalq
pedagogikasining eng qadimgi namunalari bugungi kunga qadar saqlanib qolgan
va o’zining pedagogik, tarbiyaviy ahamiyatini yo’qotmagan.
Demak, inson xulq-atvorini mukammallashtirishga xizmat qiluvchi «Devon»dagi
she'riy parcha va maqollar kishilar o’rtasida ezgulikni targ’ib qilib, insonning kamolga
etishiga katta ta'sir etib kelgan.