Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2 . Millat farovonligini oshirishda iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik omillarning ta`siri Millat farovonligini oshirishda iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa omillarning ham ta`siri muhim. Iqtisodiy omillar. Aholining turmush darajasi milliy boyliklarni o’z ichiga oluvchi iqtisodiy salohiyatga bog’liq. Milliy boylik – jamiyat tasarrufida bo’lgan moddiy zaxiralar, to’plangan mahsulotlar, iqtisodiy aylanmaga kirgan yoki jalb etilgan tabiiy zaxiralarning yig’indisini aks ettiradi. Milliy boylik hisobiga ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot va boshqalar) muntazam oshib boradi (oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish). Milliy boylik ko’rsatkichlari ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy shart- sharitlarini, shuningdek umuman jamiyat hayotini ifodalaydi. To’plangan boyliklar va ijtimoiy mahsulot hajmi mamlakatning iqtisodiy salohiyatini, demakki aholining iste`moli, daromadi, turmush darajasini oshirishning iqtisodiy imkoniyatlarini aks ettiradi. Milliy boylikning kengaytirilgan, tarkibi 2.1. rasmda berilgan. 2.1-rasm. Milliy boylik tarkibi. Миллий бойлик Миллий мулк Табиий заҳиралар Ишлаб чиқаришда фойдалани- лиётган Ноишлаб чиқаришда фойдалани- лаётган Шахсий истъемол фонди Ижтимоий ноишлаб чиқариш истъемол фонди Ер фонди Ўрмон фонди Фойдали қазилмалар захиралари Сув захиралари Бошқа захиралар 14 Milliy mulk milliy boylikning asosiy tarkibiy qismi hisoblanib, jamiyatning moddiy farovonligini ta`minlash uchun zarur bo’lgan mol-mulkni o’z ichiga oladi. Uning salmog’i va tarkibi yalpi mahsulot ishlab chiqarishda va aholi farovonligini oshirishda katta imkoniyatlar yaratadi. Mamlakat aholisining turmush darajasi ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi va tarkibi bilan ifodalanadi. YAkuniy shaxsiy iste`mol tarkibi (shaxsiy iste`mol xarajatlari), ayniqsa, muhim ahamiyatga ega. Iste`molning umumiy hajmida uzoq muddat foydalanishga mo’ljallangan tovarlar ulushining yuqoriligi aholining turmush darajasi va mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti darajasining yuqoriligidan dalolat beradi. Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulotdan aholining rivojlanish indeksi va mamlakatning ijtimoiy taraqqiyoti indeksini hisoblashda foydalaniladi. U jamiyat taraqqiyoti darajasi bo’yicha davlatning xalqaro miqyosdagi o’rnini belgilashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Iqtisodiy omillar orasida milliy daromadning o’sishi alohida e`tiborga loyiq. Bu ko’rsatkich hozirgi avlod mehnatining samarasi tarzida aholi turmush darajasi o’sishining manbai hisoblanadi. Milliy daromad yil davomida moddiy ishlab chiqarish sohasida yangitdan yaratilgan qiymat yoki natura shaklidagi umumiy ijtimoiy mahsulotning uni ishlab chiqarishga sarflangan barcha moddiy xarajatlar. Bu qiymat jamiyatning «sof daromadidir». Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad ajratib ko’rsatiladi. Foydalanilgan milliy daromad o’z navbatida iste`mol fondi va jamg’arma fondlariga bo’linadi. Iste`mol fondi – bu milliy daromadning aholi, va umuman, jamiyatning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini (ishlab chiqarish sohasi va mudofaa xarajatlari) qondirishga mo’ljalangan qismidir. Jamg’arma fondi – bu milliy daromadning fan-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish rivojlantirishga yo’naltiriladigan qismidir. Ko’rsatib o’tilgan fondlar o’rtasidagi nisbat odatda iste`mol fondining foydasiga bo’ladi, ammo bu ustunlik ma`lum me`yorda bo’lishi lozim (masalan, bozor munosabatlariga o’tish sharoitida milliy daromadda iste`mol fondi qissasining oshirilishi investitsiyalarning keskin kamayishiga olib keldi, bu o’z navbatida fantexnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish va jamiyat taraqqiyotiga jiddiy salbiy ta`sir o’tkazadi). Milliy daromad va yalpi mahsulotning o’sishi ish haqi, pensiyalarning eng kam miqdorini, ijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish, turli ijtimoiy dasturlarni bajarish va hoqazolarga imkon yaratadi. Milliy daromadning hajmi va dinamikasi mehnat unumdorligi, ish bilan bandlik, tarmoqtarkibi, investitsiyalar hajmi, ijtimoiy sohaning rivojlanish darajasi kabi omillarga bog’liq. Mehnat unumdorligi darajasi va o’zgarishi yalpi mahsulot va milliy daromadning o’sishini belgilovchi muhim omillardan biri bo’lib, aholining turmush darajasi mehnat unumdorligining o’zgarishiga bog’liq holda oshadi (kamayadi). O’z navbatida mehnat unumdorligi ilmiy texnika taraqqiyoti, mehnat, ishlab chiqarish va 15 boshqaruvni tashkil etishni takomillashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy omillarga (xo’jalik mexanizmini takomillashtirish, mehnatni rag’batlantirishni oshirish, ijtimoiy sohaning rivojlanishi va boshqalar)ga bog’liq bo’ladi. Ijtimoiy sohaning (fan, ta`lim, sog’liqni saqlash, madaniyat) rivojlanishi aholining ijtimoiy (ma`naviy, madaniy) ehtiyojlarini qondirishni ko’zda tutadi, millatning salohiyatini oshirish ko’maklashadi, uning salomatligini saqlaydi va mustaqkamlaydi, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga ijobiy ta`sir o’tkazadi. Keltirib o’tilgan barcha omillar orasida uzviy aloqa mavjud bo’lib, ularny birgalikda ko’rib chiqish orqaligina turmush sifatining barcha tarkibiy qismlarini tavsiflash mumkin. Ijtimoiy taraqqiyot turmush darajasining yaxshilanib borishida (ayrim davlatlarda pasayishi mumkin) ifodalanadi. XX – asrning o’rtalariga kelib barcha rivojlangan davlatlarda aholi farovonligi oshib bordi, majburiy ish vaqti qisqardi, mehnat sharoitlari yaxshilandi, o’rtacha umr ko’rish davri uzaydi. Tahlillar shuni ko’rsatadi, oxirgi 30-40 yil ichida rivojlangan davlatlarda ham keskin siljish ruy berdi. O’rtacha umr ko’rish davri shu yillar ichida 15-18 yilga o’sdi, go’daklar o’limi 2 baravar qisqardi, boshlang’ich va o’rta maktablarda ta`lim oluvchilar soni 1,5 barobar oshdi. Taraqqiyotdagi muvaffaqiyatlarga qaramay, ko’pgina mamlakatlarda insonning kundalik ehtiyojlari to’la qondirilgan emas. Rivojlanayotgan davlatlar aholisining har uchinchisi muhtojlikda yashamoqda, 1 mlrd. dan ortiq odam eng zarur ijtimoiy ta`minot (birlamchi tibbiy xizmat, boshlang’ich ta`lim, toza ichimlik suvi bilan ta`minlanish va to’yib ovqatlanish)dan mahrum. Rivojlangan davlatlarda yashovchi salkam 100 mln. kishi davlatdan yordam olishiga qaramay rasmiy qashshoqlik darajasidan kam daromadga ega. Hozirgi kundagi rivojlanish sur`ati, tinchlik va taraqqiyot yo’lidagi hamkorlik umumjahon ahamiyatiga ega bo’lgan vazifalarni hal etish uchun imkoniyatlar yaratmoqda. Kelgusi asrda insoniyat salohiyatining rivojlanishiga ko’maklashish uchun aholi o’sishini, ijtimoiy xizmat ko’rsatishi tartibga solish, yangi ish o’rinlarini yaratish, qashshoqlikka barham berish, tabbiy muqitlarni yaxshilash kabi muammolarni hal etishda xalqaro kelishuvlarga erishish lozim. Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|