Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KANQ-SƏMƏRQƏND, YOXSA SOĞD
69
aparatında hansı dildən istifadə olunurdu? Tacik dilindənmi? Bu barədə bir söz deyilmir. Bəlkə türk dilindən? Bu haqda da söhbət getmir. Axı türk qvardiyası nə üçün ərəb dilinin bərpasına bu cür ciddi müqavimət göstərir. Hətta gərginlik hökmdarın qətli dərəcəsinə çatdırılır? Axı samanilər müsəlman idilər və ərəb dili Qurana görə, hətta xilafətə görə üstün mövqe tutmalı idi. Əgər əvvəlki aparat dili tacik dili imiĢsə, türklərin bu dilin bərpası üçün, hətta hökmdarı öldürmək dərəcəsinə çatmalarını ağıl qəbul etmir. Bu mətləb bir müəmma olaraq qalır. Müəlliflər nə qədər iddia etsələr və yazsalar da ki, türklər yalnız saray qvardiyasından ibarət döyüĢçü dəstəsi olmuĢdur, inandırıcı görünmür. Axı yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, samanilərin tək qvardiyası yox, döyüĢən orduları da türklərdən ibarət imiĢ. Türklər hansı dilə üstünlük verməli idilər? Axı hərbi dil onsuz da türk dili idi. Sual olunur: hanı Taciklərdən ibarət ordu? Müəlliflərin bəzən dırnaq arasında iĢlətdikləri «türk generalları» ifadəsi müqabilində sual olunur: hanı «Tacik generalları?» əgər samanilər tacik sülaləsidirsə, dövlət də tacik dövlətidirsə, ən azı «Tacik hökmdarlarından» birincisi türk qvardiyaçıları tərəfindən qətlə yetirilmiĢdisə, etnik zəmində münaqiĢə yaranmalı idi, sonrakı hökmdarlar əgər tacik idilərsə, ya sürətlə, ya da tədriclə (öz təhlükəsizlikləri naminə.) saray qvardiyasını tacikləĢdirməli idilər. Adi məntiq bunu tələb edir. Lakin qvardiya istədikdə Hər hansı hökmdarı qətlə yetirir, taxtdan salır, qalanları da daim təzyiq altında saxlayır. Tacik-türk etnik zəminində buna qarĢı heç bir tədbir görülmür; bu onunla izah oluna bilər ki, hökmdarlar da, qvardiya da eyni soydan olmuĢlar. Maraqlıdır, bu necə qvardiyadır ki, birinci dərəcəli vəzifəsi bilavasitə hökmdarı müdafiə etmək olduğu halda, digər hakim zümrələrlə-saray əyanları, ruhanilər və mülkədarlarla yaxınlıq edir, gərgin məqamlarda onlarla dilbir olur, əgər qvardiyadan baĢqa yerdə qalan zümrələr tacik idilərsə, onların heç olmasa müəyyən qismində etnik təəssüb hissi olmalı idi: biz bunu da görmürük. Samanilərin dövlət aparatı haqqında daha bir məlumat. «X-XI əsrlərdə türkdilli əhalinin axını əhəmiyyətli dərəcədə artır. Türklər Samani dövlətinin inzibati aparatında və ordusunda ən əhəmiyyətli və məsul vəzifələri tuturlar» (6,544). Deməli, tək ordu deyil, inzibati aparat da türklərin əlində idi Yerdə nə qalır? Bəli, yerdə B. Q. Qafurovun tayfasını, doğulduğu yeri müəyyənləĢdirə bilmədiyi ilk samani hökmdarı və onun törəmələri qalır. Görəsən müasir türk tarixçiliyində bu məsələyə münasibət necədir? «Abbasi xəlifələrindən Məmunun Ġslam orduları Asiyanın fəthində ən çox türklərdən kömək almıĢdı. Onun üçün 819-cu ildə Mavəraünnəhrin idarə olunmasını yerli bəylərə tapĢırmıĢ, Əsəd Samanoğlunun oğlanlarına da valiliklər vermiĢdi. Tarixdə Samanoğulları adı ilə tanınan, həqiqətdə isə Yasaman Kutay oğulları olan bu türk valilərindən biri Əhməd bəy idi. Əhməd bəy Fərqanə ilə Səmərqənd valisi idi. Onun yerinə gələn oğlu Nasir mərkəzdən ayrılaraq 847-ci ildə bir dövlət qurdu və Buxaranı paytaxt etdi.
70
Yasamanoğullarından Əhməd bəyin qurduğu bu dövlət 999-cu ildə Qaraxanların ,hakimiyyətinə keçənə qədər müstəqil yaĢadı. (25, P, 32). Bu mətləb üzərində uzun-uzadı dayanmağı münasib bilməyib sözü «Oğuznamə»nin tərcüməçisi və Ģərhçisi R.M. ġükürovaya veririk. O, «Oğuznamə»dəki «Toquz Yavqudan sonra.,, Mavəraünnəhrdə padĢah taxtında saman Yavqu əyləĢdirilir və Samanilər taxtında onu Saman Xuda adlandırırlar. O bütün Samanilərin əcdadı idi» məlumatına münasibətini kitabın sonunda belə bildirir: «Beləliklə, Samanilərin türk mənĢəli olduqları təsdiq edilir».
Kəngər dövlətinin adı əvvəllər Çin dilində «Kanq-yuy», yaxud «Kanq-cu» kimi səsləndirilirdisə VIII əsr-də sadələĢdirilib «Kan» Ģəklində deyilirdi. Müəyyən mərhələdə «Kan», «Səmərqənd» deyimi ilə yanaĢı «Soğd» adı da iĢlənməyə baĢlayır. Sanki bunun elə bir prinsipial fərqi yoxdur. Lakin Kanqın, «Soğd» adlandırılması bu qədim Türk dövlətinin iranmənĢəli olması nəticəsini doğurmamalıdır. B. Q. Qafurov «Soğd» sözünü çək-çevir etməklə məhz belə nəticəyə gəlməyə çalıĢır. Tapdığı bu olur ki, həmin söz irandillilərə məxsusdur. Onun yazısında deyilir: «Soğd adına uzun dövr ərzində müxtəlif dilli mənbələrdə rast gəlinir», «TanınmıĢ tədqiqatçı B. TomaĢek belə bir mülahizə irəli sürür ki, «Soğd» sözü ümumi Ġran kökündən törəmədir, «parlamaq», «Ģəfəq», «alıĢmaq» mənasındadır. «Tacik-fars» lüğətində, adətən, baĢqa təfsir verilir; «su yığılan çökəklik», Taciklər indi «çökəklik», «bataqlıq», «axarı olan gölməçə» yerlərə «suqud» deyirlər. Göründüyü kimi, bunlar Soğdun dövlət adı olmasına dair heç nə demir. «Özbəkistan SSR tarixi», «Tacik xalqının tarixi» kitablarının müəllifləri, həmçinin «Taciklər» kitabının müəllifi Qafurov «Soğd» sözünü daha çox iĢlətməyə cəhd göstərirlər. Axı dövlətin adı Kanqdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi VII və VIII əsr Çin mənbələrində daha ixtasar variantda ona «Kan» deyilir. «Səmərqənd» isə Kan dövlətinin paytaxtı idi. Bir sıra hallarda Səmərqənd eyni zamanda dövlət kimi də ifadə olunur. Bəs Soğd nədir? Və nə üçün adları çəkilən müəlliflər həmin adı bu qədər tez-tez hallandırırlar? B. Q. Qafurov irandilli və ərəbdilli müəlliflərin yazıları əsasında bu nəticəyə gəlmiĢdir ki, Soğd istilahı həm geniĢ, həm də dar mənada iĢlədilir. GeniĢ mənada Soğd bütün ZərəfĢan vadisidir. Bununla yanaĢı Soğdun Səmərqəndlə bağlı bir vilayət olması haqqında da təsəvvür vardır. Orta əsr müəllifləri daha çox «Səmərqənd Soğdu» haqqında danıĢırlar, «həmçinin «Buxara Soğdu» ifadəsi də olmuĢdur. Yaqutda (XIII əsr) belə bir fikir var: «Deyirlər ki, iki Soğd var: «Səmərqənd Soğdu» və «Buxara Soğdu». QaĢqadərya vadisi Soğdun bir hissəsi hesab olunurdu, bununla belə bəzi müəlliflər, məsələn, Yəqubi KeĢi Soğdun paytaxtı hesab edir. Bütün bu məlumatlar tədqiqatçılar tərəfindən dəqiq öyrənilmiĢdir» (6.247). Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|