Amea arxeoloji və Etnoqrafiya İnstitutu amea milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
Yüklə 43,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
66 Orta əsrlərdə nəinki Azərbaycanda, ümumiyyətlə, bütün şərqdə salınan şəhərlərdə hökmdarlar, hakimlər möhkəm divarlarla əhatə olunmuş “narınqala”, “ərk”, “içqala”, “içərişəhər” adlanan hissədə, yaşayırdılar. Adətən karvansaralar, bazar və mərkəzi meydan narınqala ətrafında yerləşir, sənətkar məhəllələri isə onun ətrafı boyunca, bəzən karvansaraların birinci mərtəbələrində sıralanırdı. Ağsu arxeoloji ekspedisiyasının III və IV sahədə apardığı qazıntılar nəticəsində əldə etdiyi maddi mədəniyyət nümunələri şəhərin topoqrafiyası haqqında tam fikir söyləmək imkanı verməsə də (bu barədə yalnız arxeoloji qazıntılar tam başa çatdıqdan sonra qəti fikir söyləmək mümkündür) abidənin bu hissəsinin bayır şəhər və ya şəhristan olduğunu söyləməyə əsas verir. Elmi ədəbiyyatdan məlum olduğu kimi şəhristan sənətkar və tacir dükanları ilə yanaşı yaşayış evləri də yerləşirdi. Çünki sənətkarların əksəriyyəti evinin və ya həyətinin bir hissəsini dükan (emalatxana) kimi istifadə edirdi. Şəhristan mürəkkəb və qarışıq küçə şəbəkəsinə malik olub müxtəlif biçimli və formalı sektorlara bölünürdü. III saəhnin tapıntıları bu fikri tamamilə təsdiq edir. Sahənin ümumi mənzərəsi burada yaşayış evləri ilə yanaşı, sənətkar dükanlarının və ya emalatxanaların olduğunu aydın şəkildə göstərir. Tədqiqatçılar hesab edirdilər ki, evlərin yaranmasında “ərazinin təbii-coğrafi şəraiti, əhalinin təsərrüfat məşğuliyyəti, inşaat materialları müəyyənedici rol oynamışdır”. Tikinti qalıqlarından göründüyü kimi Ağsuda evlərin inşasında əsas material kimi çaydaşından istifadə olunmuşdur. Məlum olduğu kimi Şirvanda bölgə üçün xarakterik olan “şirvani” və “salyani” ev tipi geniş yayılmışdı. Şirvan düzü üçün salyani ev daha xarakterik olmuşdur. Elmi ədəbiyyatda Şirvan düzündə evlərin 80- 90 sm hündürlükdə bünövrə üzərində tikildiyi qeyd olunur. Etnoqraf Arif Mustafayevin yazdığına görə bu, bir tərəfdən rütubətin qarşısını alır, digər tərəfdən isə evin daxili fəzası üçün “yelkən” şəraiti yaratmaqla yayda bürkünü azaldırdı. Çiy kərpicdən tikilən evlərdə divarların rütubət çəkməsinin qarşısını almaq məqsədilə də onların tavanı daşdan qoyulurdu. Bu tikinti ənənəsi Şirvanda bu günədək qalmaqdadır. Arxeoloji qazıntı ərazisindəki evlərin bünövrəsi 70-80 sm, divarın qalınlığı 90 sm olmaqla elmi ədəbiyyatda qeyd olunan ölçü ilə uyğun gəlir. Divarın belə qalın olması antiseysmik məqsəd daşımaqla evlərin təhlükəsizliyinə hesablanırdı. Şirvan bölgəsi seysmik ərazi olduğundan burada evlərdə 4-5 hörgü sırasında bir ağac qurşaq (kətil) verilirdi. IV sahədən ağac qurşaqların aşkarlanması təbii olub bölgə evləri üçün xarakterikdir. 67 Şirvanın aran kəndləri üçün evlərin dam örtüyünün balıqbeli formasında olması xarakterik idi. Arif Mustafayevin fikrincə aran kəndlərinin inşaat materialı imkanları belə dam formasının meydana gəlməsində həlledici rol oynamışdır. Balıqbeli formasında düzəldilən evlərin damı qarğı ilə döşənərək üstündən nazik torpaq qatı tökülürdü. Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunmuş tapıntılarda xeyli qarğı izlərinin aşkarlanması sübut edir ki, evlərin belinin örtülməsində qarğıdan istifadə olunmuşdur. Yağış sularından və atmosfer çöküntülərindən mühafizəsini təmin etmək üçün evin damı xüsusi alətlə döyülüb bərkidilirdi. Buna xalq arasında “dam daşı”, “damdöyən”, “diyirqoz” deyilirdi. Arxeoloji qazıntı ərazisindən dam daşının əldə olunması bu fikri təsdiq edərək Ağsu ərazisindəki evlərin xeyli qisminin dam örtüyünün torpaqdan ibarət olduğunu əsaslandırır. Dam daşı adətən qaya daşından silindrik formada yonulub hazırlanır. Baş hissələrinin hər iki tərəfinə qulp keçirilərək fırlatmaqla hərəkətə gətirilirdi. Qulplar ağacdan hazırlanırdı. Bunun üçün ağacın şivrələk çubuqları kəsilir, qabığı soyularaq odda ütülürdü. Ucu dairəvi formada qatlanaraq mıxlanırdı. Həmi dairəvi hissə dam daşının qulp üçün nəzərdə tutulmuş çıxıntısına keçirilərək onu hərəkətə gətirir. Arxeoloji qazıntı ərazisində açılan evlərə diqqət yetirdikdə onların demək olar ki, əksəriyyətinin birotaqlı olduğu aydınlaşır. Bu da dövrün ev tiplərinin başlıca məişət xüsusiyyətindən irəli gələrək bütün Azərbaycan üçün xarakterik idi. Vaxtilə Şirvanda müşahidələr aparmış N.Dubrovin və V.Leqkobıtov Şirvan evləri haqqında məlumat verərək yazırdılar ki, “Evlər əksər hallarda çox böyük ailə və əmlak yerləşə bilən tək otaqdan ibarət olur”. Şəhərlərdə təşəkkül tapmış əsas sənət dükanları, misgər, qalayçı, dəmirçi, zərgər, nəqqaş, daşyonan, həkkak, dulusçu, geyim elementləri hazırlayan dərzi, kürkçü, papaqçı, başmaqçı, yəhər dəsti hazırlayan qaltaqçı, sərrac, dabbaq, toxuculuq sənəti ilə məşğul olan boyaqçı, siləçi, şərbaf, şalbaf, bəzzaz, ağacişləmə sənəti ilə məşğul olan xarrat, dülgər, rəngsaz, tarbənd, silahsaz və sairlərindən ibarət idi idi. İri şəhərlər üçün (mənbələr Ağsu şəhərinin ərazisi ən böyük şəhərlərindən biri olduğunu göstərir) sənət dükanlarının gur insan axınının olduğu karvansaralarda yerləşməsi səciyyəvi hal idi. M. Çulkov 1785-ci ildə çap etdirdiyi əsərində Şamaxıda 20-dən çox karvansaranın olduğunu yazırdı. Əgər bu dönəmdə Ağsunun Şirvan xanlığının mərkəz şəhəri olduğunu nəzərə alsaq qeyd olunan karvansaraların çox hissəsinin burada yerləşdiyini söyləmək olar. Bu fakt karvansaralarda yerləşən sənət dükanları haqqında təxmini təsəvvür yaratmaq imkanı verir. Arxeoloji qazıntılar zamanı rast gəlinən şlaklar, əmək alətləri, hazır məmulat nümunələri sənət dükanlarının varlığından xəbər verən qiymətli maddi mədəniyyət abidələridir. Bütün bunlar bizə deməyə əsas verir ki, burada qaynar sənət həyatı yaşanmışdır. IV sahədə aparılan arxeoloji qazıntılar belə bir Yüklə 43,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|