Amea arxeoloji və Etnoqrafiya İnstitutu amea milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi

117 
 
Ağsu  tapıntıları  içərisində  qəliblərin  xüsusi  yeri  var.  Elmi  ədəbiyyatdan 
məlumdur  ki,  son  orta  əsrlərdə  zərgərlik  sənətində  ştamplama,  burma,  döymə, 
soyuq  işləmə,  şəbəkəçilik  üsulları  ilə  yanaşı,  qəliblərdən  də  istifadə  olunmuşdur. 
Həmin qəliblərdən biri kvadrat formalı olub, diametri 11,5 sm, eni 9,5 sm, qalınlığı 
isə  2  sm-dir.  Ehtimal  ki,  həmin  qəlibdən  şəbəkə  tipli  naxışların  vurulmasında 
istifadə olunub. 
Deyilənləri  ümumiləşdirərək  belə  bir  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  XVIII  əsrdə 
Azərbaycanın digər şəhərləri kimi, Ağsu da çox mühüm sənətkarlıq mərkəzi olub. 
Ağsu ustalarının istehsal etdikləri müxtəlif çeşidli metal məmulatları əsasən daxili 
bazarın  ehtiyaclarını  ödəməyə  xidmət  edib.  Lakin  yerli  ustalar  tərəfindən 
hazırlanmış  bir  çox  məmulat  nümunələri,  xüsusən  də  zərgərlik  əşyaları  daxili 
bazarla yanaşı, xarici bazarda da rəqabətə dözümlü məhsullar idi. 
Ağsu  materiallarına  istinadən  demək  olar  ki,  sənətkarlığın  inkişafı  heç  də 
həmişə yüksələn xətlə davam etməmişdir. Bir çox obyektiv və subyektiv amillərlə 
bağlı zaman-zaman tənəzzül tərəqqi, tərəqqi tənəzzül ilə əvəzlənmişdir. 
Tərəqqi  üçün  başlıca  amillər  ərazinin  keyfiyyətli  xammal  ehtiyatları  ilə 
zənginliyi, ticarət əlaqələrinin yüksək səviyyədə olması, hazır məhsulun keyfiyyəti 
və  alıcılıq  qabiliyyətinə  cavab  verməsi  idi.  Daxili  və  xarici  müharibələr,  istehsal 
üçün  xammalın  keyfiyətsiz  hazırlanması,  ticarət  yollarının  vəziyyəti 
(qaçaqmalçılıq),  vergilərin  həddindən  artıq  yüksək  olması  isə  tənəzzülün 
yaranmasına,  bəzən  isə  hətta  ayrı-ayrı  sənət  növlərinin  həyat  səhnəsindən 
çıxmasına səbəb olurdu. 
Təhlillər  onu  göstərir  ki,  son  orta  əsrlərdə  metalişləmə  sənəti  və  onun 
sahələri  kifayət  qədər  yüksək  inkişaf  səviyyəsində  olmuşdur.  Dəmirçi  və  misgər 
emalatxanalarının  qalıqları,  ocaqlar,  istehsal  kürələri  və  onlardan  aşkar  edilmiş 
metal  külçə  və  çıxarlar,  kömür  qalığı,  habelə  iş  zamanı  istifadə  olunan  əmək 
alətləri və s. deyilənləri təsdiq edir. 
 
METAL PRODUCTS REVEALED IN AGSU         
EXCAVATIONS:TECHNOLOGY AND CLASSIFICATION 
 
Handicraft  of  metallurgy  had  a  special  place  in  medieval  cities  of 
Azerbaijan  along  with  many  developed  vocation  fields.  One  of  basic,  mainly 
leading  factors  in  development  of  this  occupation  is  richness  of  the  area  of 
Azerbaijan  with  raw-material  resources,  with  useful  fossils,  as  well  as  precious 
stones, colourful metal's clay and kaolin deposits. Existence of mainly rich deposits 
created ground  for  development  of  metallurgy  occupation  in last  middle  ages like 
previous. 
Valuable information was given about useful ores, copper deposits, and the 
rule of their usage in Azerbaijan - Ganja, Aran, Shirvan, Nakhchievan, Dashkesen, 
and other areas due to written sources. 

---

118 
 
Archaeological investigations implemented in last medieval living places of 
Azerbaijan show that raw material is first cleansed from extra confusions in metal 
production like ceramic, later on a part of it was taken to the smelt centres,  while 
the rest to the points next to mines to be produced in smelting furnaces. 
Though  internal  and  external  wars  occured  in  last  middle  ages  made 
negative  influence  on  various  fields  of  craftsmanship  and  caused  stagnacy,  it  did 
not touch handicraft of metallurgy, on the contrary handicraft developed in a high 
level. Basic factors substantiating it include production sites, smelter, and smithery 
furnaces,  workshops,  industrial  hollows,  tools applied  during  the  work,  home  and 
economy  facilities  which were displayed as a result of archaeological excavations 
implemented in last medieval cities of Azerbaijan. 
Blacksmith  and  brazier  workshops  revealed  as  a  consequence  of 
archaeological  excavations  in  medieval  Agsu  town  assume  pretty  urgent 
significance  from  stand  of  study  of  handicraft  fields  related  with  metallurgy  in 
Azerbaijani  cities  in  XVIII  century.  The  workshops  were  built  nearby  and 
craftsmen working there were occupied with various fields of handicraft including 
ceramics,  stone-dressing,  smithery,  braziery,  bone-working  and  others.  It  is 
interesting  that  though  man-ufacure  of  some  handicraft  fields  become  slow,  or 
declined  in  the  noted  period,  metallurgy  handcraft  became  one  of  developed  and 
leading handicraft fields in XVIII century like previous years. 
It is known as a result of ethnographic observations that local masters were 
mainly occupied with ancient handicraft of blackmith and Lahij masters engaged in 
braziery. 
Masters  from  generation  of  craftsmen  families  moved  to  mainly  Girdiman 
areas  from  Gilan  province  of  Iran  nearly  in  V-VI  centuries,  immortalized  and 
developed  this  craftsmanship  which  they  learnt  from  forefathers  in  Lahij,  Ahan, 
Demirchi  vilages.  A  part  of  those  masters  moved  to  Agsu  and  functioned  there 
during the power of Haji Muhammadali khan from Zarnava. 
Smithery  and  braziery  workshops,  tools  and  other  material  cultured 
remnants used in work process of masters working there were displayed in 6th, 7th 
and 8th squares of  III excavation site during  the  investigations, and hollows  were 
displayed from blacksmith pits, and nearby places, generally, in III excavation site. 
They are various by shape. Some are circular, others-elipslike and some others are 
of  flat  and  salient  forms.  Such  metal  pitchers  and  hollows  are  known  from  other 
medieval monuments of Azerbaijan. 
Bellows  were  used  in  metallurgy  and  smith  furnaces  in  order  to  increase 
heating.  Though  bellows  were  not  found  during  Agsu  investigations,  material 
cultured  samples  and  half-finished  products  help  us  to  conclude  that  along  with 
other  craftsmanship  workshops,  blacksmith  workshops  also  functioned  in  III 
excavation site. To recall, pieces of bellows were revealed from dwelling places of 
Nakhchievan belonged to XIV-XVII centuries till now. However, Shamakhi exca-

---