Amea arxeoloji və Etnoqrafiya İnstitutu amea milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
Yüklə 43,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
108 istehsalında da xammal əvvəlcə yad qarışıqlıqlardan təmizlənir, sonra isə onun bir hissəsi metaləritmə mərkəzlərinə, qalan bir hissəsi isə metaləritmə kürələrində istehsal edilmək üçün məntəqələrə aparılırdı. Son orta əsrlərdə baş vermiş daxili və xarici müharibələr sənətkarlığın müxtəlif sahələrinə mənfi təsir göstərib durğunluq yaratmış olsa da, metalişləmə sənətinə bir o qədər də mənfi təsir göstərməmiş, əksinə bu sənət daha yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Bunu deməyə əsas verən başlıca amillər son orta əsr Azərbaycan şəhərlərində aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış istehsal ocaqları, metaləritmə və dəmirçi kürələri, emalatxanalar, istehsal çıraqları, iş zamanı istifadə edilən əmək alətləri, məişət və təsərrüfat avadanlıqlarıdır. Orta əsr Ağsu şəhər yerində aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilən dəmirçi və misgər emalatxanaları XVIII əsrdə Azərbaycan şəhərlərində metalişləmə ilə bağlı sənət sahələrinin tədqiqi baxımından çox mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Emalatxanalar bir-birinin yaxınlığında inşa edilmiş və burada çalışan sənətkarlar sənətin müxtəlif sahələri ilə o cümlədən keramika, daşişləmə, dəmirçilik, misgərlik, sümükişləmə və s. sənətləri ilə məşğul olmuşlar. Maraqlıdır ki, qeyd olunan dövrdə bəzi sənət sahələrinin istehsalı zəifləsə və ya tənəzzülə uğrasa da, metalişləmə sənəti əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi XVIII əsrdə də inkişaf etmiş və aparıcı sənət sahələrindən birinə çevrilmişdir. Etnoqrafik müşahidələr əsasında məlum olur ki, qədim dəmirçilik sənətilə köçürülən sənətkar ailələri nəslindən olan ustalar sonralar Lahıc, Əhən, Dəmirçi kəndlərində ata-babadan öyrəndikləri bu sənəti yaşadaraq daha da inkişaf etdirmişlər. Zərnavalı Hacı Məhəmmədəli xanın hakimiyyəti dövründə həmin ustaların bir qismi Ağsuya köçərək burada fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Ağsuda aparılan tədqiqatlar zamanı III qazıntı sahəsinin 6, 7 və 8-ci kvadratlarında dəmirçilik və misgərlik emalatxanaları, orada çalışan ustaların iş prosesində istifadə etdikləri alətlər və digər maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edildi. Xatırladaq ki, III qazıntı sahəsindən, həmçinin dəmirçi ocaqları, onların yaxınlığında isə çoxlu metal külçələr və çıxarlar aşkar edilib. Onlar forma etibarilə müxtəlifdirlər. Bəziləri dairəvi, bir başqaları elipsvari, digərləri isə yastı və ya qabarıq formalıdır. Belə metal külçə və çıxarlar Azərbaycanın digər orta əsr abidələrindən də məlumdur. Metaləritmə və dəmirçi kürələrində istiliyi artırmaq məqsədilə körükdən istifadə edilirdi. Ağsu tədqiqatları zamanı hələ ki, körük tapılmasa da maddi mədəniyyət nümunələrinə və yarımfabrikatlara əsasən III qazıntı sahəsində digər sənətkarlıq emalatxanaları ilə yanaşı, dəmirçi emalatxanasının da fəaliyyət göstərdiyi şübhə doğurmur. Xatırladaq ki, indiyədək Naxçıvanın XIV-XVII əsrlərə aid yaşayış yerindən körük hissələri və Şamaxı qazıntılarından dəmirçi emalatxanasına aid dəzgah, diametri 35 sm olan kürə, havanı körükdən kürəyə ötürmək üçün istifadə olunan saxsı boru aşkar edilmişdir. 109 Tapıntıların kütləviliyi və çeşid müxtəlifliyi öyrənilən ərazidə eyni vaxtda bir neçə emalatxananın fəaliyyət göstərdiyini söyləməyə əsas verir. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi III sahənin 8-ci kvadratında olan dəmirçi emalatxanası ətrafından külli miqdarda metal çıxarları aşkar edildi. Həmin sahədən dəmirçi ustaların istifadə etdiyi müxtəlif ölçülü və müxtəlif formalı daş əşyalar da tapıldı. Mədən daşlarından olan müxtəlif ölçülü təknələrin içərisi yonulmuş, bəzi daşların səthi isə düz və hamar cilalanmışdır. Daş təknələrin demək olar ki, əksəriyyətinin içərisində pas qalıqları var. Görünür, dəmirçi və misgər ustalar yastı və hamar daşların üstündə isti dəmir və ya mis məmulatını döyüb hamarladıqdan sonra su ilə dolu olan daş təknələrin içində soyudublar. Tədqiqatlar göstərir ki, xammal şəklində emalatxanaya daxil olan məmulat adətən əvvəlcə kəsilərək, doğranaraq müəyyən hissələrə bölünürdü. Daha sonra əridilərək ondan lazımı əşyalar hazırlanırdı. İstehsal prosesində əsasən istidöymə üsulundan istifadə edilirdi. İş prosesində ətrafa səpələnmiş tullantı-şlaklar da bunu sübut edir. Xatırladaq ki, III sahədə öyrənilmiş dəmirçi emalatxanası ərazisində tullantılarla yanaşı kəsilmiş, lakin istifadə edilməmiş xammal qalıqları da çoxluq təşkil edir. Maraqlıdır ki, Ağsuda aşkar olunmuş dəmirçi emalatxanasından ustaların istifadə etdikləri alətlər də tapılmışdır. Daşyonma sənətində istifadə olunan isgənə, qayçı, oymaq, mis üzərində döymə üçün işlədilən alətlər, habelə miniatür, bəzəklərdə istifadə edilən alətlər, maşa, çəkic, balta, dəmirkəsən, dəlikaçan, yiv və s. nümunələri buna misal göstərə bilərik. Ağsuda aparılan tədqiqatlar nəticəsində bir daha məlum oldu ki, əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi son orta əsrlərdə də metalişləmə sənəti ənənəvi istehsala əsaslanaraq nəinki inkişaf etdi, daha da zənginləşdi. Son orta əsrlərdə metalişləmə sənəti sahəsində çalışan ustalar bu və ya digər məmulat istehsal edərkən bir çox üsullardan istifadə edirdilər. İstehsal və naxışlama əməliyyatı, sadə döymə, polad və ya dəmirin qaynaqlanması, möhkəmləndirmə, materialın kəsilməsi, yonulması, hamarlanması, ştamplanma və s. üsullar Azərbaycan sənətkarları tərəfindən geniş tətbiq edilmişdir. Metalişləmə sənətində işə metalın formalaşdırılmasından başlanılır. Bir qayda olaraq dəmirçi ustalar məmulat istehsalına metalın döyülməsindən başlayırlar. Əşyanın formalaşdırılması üçün dəmirin qızdırılmış şəkildə döyülməsinə üstünlük verilirdi. Nadir hallarda isə kiçik əşyaların formaya salınmasında soyuq döymə üsulu tətbiq olunurdu. Dəmirçilik sahəsində olduğu kimi, mis əşyaların istehsal prosesi də mərhələlərlə yerinə yetirilir. İlk növbədə istidöymə üsulu ilə mis parçası döyülür və yastıladılır. İş görülərkən xüsusi kəlbətin və maşada istifadə edilir. Kürədən Yüklə 43,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|