Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 156 ümumi və aktiv sistem termininin əsl mahiyyəti məhz bu- dur. Sistem anlayışının sadəcə qrammatik formalarla, yəni fonetik, morfoloji, sintaktik vahidlər, qəliblər, normalar, qanunlar və qaydalarla məhdudlaşdırılması isə qəbuledil- məzdir. Bunlar dilin vahid sistem kimi fəaliyyət göstər- məsinə təsir edən başlıca faktorlardır. Amma dil sistem olaraq sadəcə bunlardan ibarət deyil. Dilin funksiyaları ilə bağlı R.V.Pazuxinin əsas müddə- ası budur: 1) dilin tək bir funksiyası var və o da kommu- nikativlikdir, 2) bütün digər funksiyalar ondan törəmədir 1 . Fərqli bir fikrə Q.V.Kolşanskidə rast gəlinir. O, belə hesab edir ki, “Dilin bir əsas funksiyası vardır – o, da təfəkkürün gerçəkləşməsidir və ictimai hadisədir”. Hətta Q.V.Kolşanskinin fikrincə, dilin bütün funksiyaları, o cümlədən ekspressiv (bunu müəllif dərketmə kimi qəbul edir) və kommunikativ (dil vasitəsi ilə ünsiyyət) funksi- yaları da bu funksiyanın içərisindədir 2 . Dilin bir çox funksiyaları olduğu A.S.Çikobava tərəfindən qəbul edilsə də, bütün bu funksiyalar vahid bir iyerarxiya daxilində yerləşdirilir. Bu davranışı ilə A.S.Çi- kobava da monofunksionallığa meylini nümayiş etdirir 3 . Dili əmələ gətirən ehtiyaclarla bağlı V.Hümboldt belə deyir: “Dil yalnız xarici ehtiyacdan, yəni ictimai əlaqə, ünsiyyət ehtiyacından deyil, eyni zamanda insanlığın da- 1 Пазухин Р.В. Учение К. Бюлера о функциях языка как попытка психологического решения лингвистических проблем. – “Вопросы языкознания”, № 2, Москва, “Наука”, 1963. с. 91-113. 2 Колшанский Г.В. Соотношения субъективных и объективных факторов в языке. М. 1975, с. 44. 3 Чикобава А.С. К вопросу о взаимоотношении мышления и речи в связи с ролью коммуникативной функции, “Язык и мышление”, № 2, Москва, 1967, с. 16-48. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 157 xili ehtiyaclarından yaranmışdır” 1 və bununla da, dilin çoxfunksiyalılığının əsasını qoyur. Təxminən eyni fikirdə olan V.A.Avrorin yazır: “Dilin kommunikativ və ekspressiv funksiyaları bir medalın iki üzüdür” və hətta onun fikrincə “dil ifadə etmədən fikir yarada bilməz, fikir yaratmadan isə onu ifadə edə bilməz, bunu dil formasında təzahür edən vahid fikir prosesinin iki cəhəti kimi nəzərdən keçirmək olar” 2 . Təxminən eyni fikrin təkrarına R.A.Budaqovda rast gə- lirik, “kommunikativlik və fikri ifadə funksiyalarının vəh- dəti olmadan nə dil, nə də dil haqqında elm ola bilməz” 3 . L.S.Vıqotski bir tərəfdən yazır: “ünsiyyət mütləq şəkildə ümumiləşdirmə və sözün mənasının təkmilləşdi- rilməsini nəzərdə tutur. Yəni ümumiləşdirmə ünsiyyətin inkişafı nəticəsində mümkün olur”. Digər tərəfdən isə, qeyd edir ki: “insanlara xas olan ali, psixoloji ünsiyyət formaları yalnız ona görə mümkündür ki, insan təfəkkür vasitəsilə gerçəkliyi ümumiləşdirilmiş şəkildə əks etdirir”. Bu qəbildən olan fikirlər irəli sürməklə L.S.Vıqotski “ümumiləşdirmə və ünsiyyət, kommunikasiya və tə- fəkkürün vəhdəti”ni məntiqi şəkildə şərh etməyə çalışır 4 . Tamamilə fərqli mövqeyə L.A.Kiselyovada rast gəlirik. O, belə hesab edir ki, “dilin dialektik vəhdət təşkil edən, sosial baxımdan bərabərhüquqlu olan bu iki funksiyası… onların determinasiyasını şərtləndirən təfəkkür və ünsiy- 1 Гумбольдт В. О различии организмов человеческого языка и о влиянии этого различия на умственное развитие человеческого рода... Спб, 1859, с. 47. 2 Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка. K вопросу о предмете социолингвистики. Ленинград, «Наука» 1975, с. 36-40. 3 Будагов Р.А. Введение в науку о языке… 1958, с. 13. 4 Выготский Л.С. Избранные психологические исследования Москва, “Высшая школа”, 1956, с. 51. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 158 yət adlı ehtiyacların özləri qədər müstəqildir və onları bir- birinin tərkibinə daxil etmək, məzmun və ya forma baxı- mından birini digərinin hesabına tamamlamaq olmaz”. Onun fikrincə, “dilin ünsiyyət və təfəkkür funksiyaları, ümumiyyətlə, ünsiyyət ehtiyacı və ümumiyyətlə, düşün- mək ehtiyacı kimi, təfəkkürün və ünsiyyətin özü qədər ən ümumi şəkildə abstraktlaşdırılmadır. Bəlli olduğu kimi, real gerçəklikdə ən başlıcaları, ikinci dərəcəliləri və törə- mələri də daxil olmaqla ünsiyyət və təfəkkür ehtiyacla- rının iyerarxiya sistemləri mövcuddur ki, bunlar dilin ünsiyyət və təfəkkür funksiyalarının tip və növlərinin iyerarxiya sistemlərini… determinasiya edir. Beləliklə, tə- fəkkür və kommunikasiya funksiyaları müxtəlif növlərə malik olmaqla müstəqil iyerarxiya sistemi əmələ gətirir” 1 . İstinad etdiyimiz tədqiqatçıların hamısı qəbul edir ki, dilin əsas funksiyası (və ya funksiyalarından biri) ünsiy- yətdir. Bu məsələ ətrafında mübahisə yarada biləcək heç bir fikir ayrılığı yoxdur. Dilin fikir yaratmaq və ya fikri formalaşdırmaq funksiyası da həmin tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti tərəfindən dəstəklənmişdir. Amma bununla belə, dilin fikir yaratmaq funksiyası ünsiyyət funksiyası qədər, yəni 100%-lik tam dəstək almamış, kiçicik bir şübhə yeri qoymuşdur. Bu şübhələrin bizi haraya qədər apara biləcəyinə nəzər salaq. V.A.Avrorinin söylədiyi mülahizəyə bir qədər şübhə ilə yanaşaq, yəni həqiqətən də, “fikri yaradan dildirmi?”– sualına cavab axtaraq. Bu məqsədlə də fikir yaratmağın psixoloji köklərinə baxaq. 1 Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. Ленинград, Издательство “Ленинградского университета”, 1978, с. 40. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|