Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 153 masiyalar, dəyişkənlik və əvəzlənmələr baş verir. Təmiz öyrənmə dedikdə isə L.V.Şerba bu və ya digər xarici dilin öz mühitində, doğma dilin heç bir iştirakı olmadan öyrənilməsini nəzərdə tutur. Onun fikrincə, dili tam öy- rənmənin yeganə düzgün yolu budur 1 . Dolayısı ilə də olsa, L.V.Şerbanın bu fikri əsas intellekt obrazının aparıcı rolu ilə bağlı bizim mülahizələrimizi təsdiq edir. Bəzən bizə elə gələ bilər ki, əzbərlədiyimiz şeir parçası, yaxud da dram əsərlərində hər hansı personajın rolu, onun nitqi yaddaşımıza yalnız sözlərlə həkk olunur. Belə düşünmək, əlbəttə ki, yanlışdır. Əvvəla, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, gerçəklik ele- menti şəklində dərk olunmayan əşya, varlıq və s. haqqında söz, yəni dil struktur vahidi yarana bilməz. Əgər bu və ya digər gerçəklik elementi haqqında dil struktur vahidi varsa (mənimsənilibsə) və ya indi mənimsənilirsə, deməli, onunla bağlı olan gerçəklik elementi də ya əvvəldən dərk olunmuşdur, ya da ən azı dil struktur vahidi ilə eyni vaxtda dərk olunur. Müşahidələr göstərir ki, klassiklərin şeirləri və ya dram əsərlərindəki rollar əzbərlənərkən ən çətin məqamlar mənası (yəni, gerçəklik elementi) həmin ana qədər məlum olmayan hissələrdir. Həmin sözlərin mənasının aydınlaş- dırılması, yəni gerçəklik elementi ilə əlaqənin yaradılması müvafiq parçanın əzbərlənməsi prosesini asanlaşdırır. Onu da qeyd edək ki, gerçəklik elementini əks etdirən intellekt obrazının beynimizdə mövcud olmasına baxma- yaraq, onunla bağlı olan söz dili tərk edə, yeni sözlə əvəz oluna bilər. Sözlərin arxaikləşməsini və dildən çıxmasını, 1 Şerba L.V, göstərilən əsəri, s 40-42. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 154 neologizmlərin və yeni sinonim cərgələrin yaranmasını da məhz bu baxımdan izah etmək mümkündür. Dilin sistemləşməsi deyərkən, əksərən, ədəbi dilin for- malaşması nəzərdə tutulur. Bu, ilk növbədə dildə mövcud olan fonetik səslərin və onların qarşılığı olan hərflərin müəyyənləşməsi, əlifbanın tərtib olunması 1 ilə başlayır. Dildə istifadə olunan qrammatik normaların vahid qayda- sını əks etdirən qrammatika kitabları yazılır və bunların əsasında dilin lüğət tərkibini əks etdirən orfoqrafiya lüğəti, izahlı lüğətlər tərtib olunur. Beləliklə, dil sistemləşmiş hesab edilir. Dilin sistemləşməsi ilə dialektlərdə müşahidə olunan fərqlər azalır 2 , amma bir anda yox olmur. Müasir dövrdə, doqquz və on bir illik icbari təhsilin tət- biq olunduğu bir vaxtda gənc nəsil arasında dili tam sis- temləşdirilmiş halı ilə, yəni ədəbi dil səviyyəsində mənim- səyə bilməyən, savadsız şəxslərin olduğunu düşünmək bir qədər haqsızlıq və bir qədər də məsələyə səthi yanaşma ki- mi dəyərləndirilir. Yəni aid olduğu regionun dialekti ilə danışmaq, bəzi dialekt sözlərini işlətmək belə, savadsızlıq kimi qəbul edilmir. Bu, danışıq vaxtı tez-tez eyni ifadə və sözlərin (məsələn, cümlə başı: deyirəm axı, canım sənə desin tipli ifadələrin, müraciət forması olaraq: bacıoğlu, xalaoğlu, qardaşolğu tipində sözlərin) təkrarı kimi alışqanlıq əlaməti olaraq qəbul edilir. Amma bütün dil daşıyıcıları tərəfindən eyni standartlara uyğun yazılı və şifahi nitq yaradılmasının tələb edilməsi daha doğru və düzgün olardı. Çünki şifahi nitqə verilən bu qədər sərbəstlik, əslində, izahı olmayan paradokslardan və 1 Axundov A.A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, “Maarif”, 1984, s. 13. 2 Zеynalov F.R. Türk dillərində nitq hissələrinin ənənəvi bölgüsü. Bakı, “Maarif”, 1957, s. 34. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 155 bizcə, yanlışlıqlardan, sistemi əngəlləyən xaosdan başqa bir şey deyil. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, şifahi və ya yazılı formada olmasına baxmayaraq, istənilən nitqyarat- ma prosesi bu şəkildə baş verir: başlanğıc rezonansının qəbulu, rezonansa uyğun birinci intellekt obrazlarının aktivləşməsi və məntiqi sıralanması, onların ikinci intel- lekt obrazlarına transformasiyası, mətn formasında modul- laşması, mətnə emosional, ekspressiv tonun verilməsi və nitq söyləminin çıxışı. Şifahi nitqə verilən bu sərbəstlik, əslində, “yazılı nitq bu sxemə tam uyğun şəkildə forma- laşır, şifahi nitqin formalaşması isə bu modeldən kənara çıxa bilər” demək qədər yanlış və qəbuledilməzdir. Sinergetikanın yaradıcılarından biri olan Nobel müka- fatı laureatı İ.Priqojin yazır: “Biz açıq texnoloji və yara- dıcı dünyada yaşayırıq, klassik elmlərə əsaslanan dünya modelinə müasir mövqedən yanaşdıqda görürük ki, onu əsl təkamülün sadəcə karikaturasına bənzətmək olar” 1 . Eyni mövqedən dilin mahiyyəti haqqında mövcud olan klassik nəzəri müddəalara yanaşdıqda, onların da dilin əsl mahiyyətinin sxematik modelindən və ya karikaturasından başqa bir şey olmadığını görürük. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, dil sisteminin vahidliyi eyni məzmunla bağlı bənzər reaksiyaların yaranmasını tələb edir. Yəni ümumi və aktiv dil sisteminin dərk olunan, yaradılan, ötürülən, qəbul edilən və mənimsənilən bütün tərkib hissələri, eləcə də bu proseslərin reallaşmasını təmin edən beyin fəaliyyətləri eyni dil daşıyıcılarında bən- zər və ya identik olmalıdır. Dil ilə bağlı istifadə edilən 1 Пригожин И. Неравновесная статистическая механика. (Пер. с английского В.А. Белоконя и В.А.Угорова, под редакцией Д.Н. Зубарева), Москва, “Мир”, 1964, с. 34. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|