Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 141 istinad edən daha kiçik həcmli informasiya silsilələri də yaranır. Hətta bəzən belə əsərlərdə nitq söyləmi formasın- da mövcud olan ayrı-ayrı deyimlər, ifadələr, aforizmlər tam müstəqil gerçəklik elementi səviyyəsinə qədər yüksə- lə bilir. Aforizm mahiyyəti daşıyan bu kəlamlardan hər hansısa birini xatırlayanda adətən onun aid olduğu perso- naj da gözlərimiz önündə canlanır, məsələn: Mənə meymun dediyin bəs deyil, hələ bir əl də verirsən? Ay keçi, bu ehsan deyil! Heç hənanın yeri deyil. Üç manat pul, bir kəllə qənd, bir molla, vəssalam, cüt tamam! Bəs mənim bir abbasım hara getdi? AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 142 İstənilən halda həmin deyim və aforizmlər sadəcə mətn- lərdir və hansısa bir gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazında həmin gerçəklik elementi ilə bağlı mühafizə olunan ümumiləşdirilmiş informasiyadır. Məsələnin belə qoyuluşu, təqdim olunan mövqedən ya- naşmaq dilçiliyin ümumi, qlobal məsələləri ilə yanaşı, ən konkret və cari problemlərinin həllinə də şərait yaradır. Ənənəvi dilçilikdə – təsviri qrammatika baxımından nitq söyləminin əsas vahidi cümlənin mübtədası, onun hərəkəti və ya vəziyyəti cümlənin xəbəri, həmin söyləmin digər gerçəklik elementlərinə ekvivalent olan dil struktur vahidləri ilə yaranan fonları isə həmin cümlənin ikinci dərəcəli üzvləridir. Funksional dilçilikdə – funksional-semantik analiz və tədqiqatların əsas apellyativ vahidləri olan tema söyləmin əsas vahidi, rema isə həmin söyləmin digər gerçəklik ele- mentlərinə ekvivalent olan dil struktur vahidləri ilə yara- nan fonlarıdır. Aktual üzvlənmənin mahiyyəti də bu mövqedən çox dəqiq şəkildə müşahidə və şərh oluna bilər. Belə ki, ayrı- ayrı söyləmlərin birləşərək vahid nitqi əmələ gətirmək üçün istinad etdikləri birləşdirici element (əsas xəbər) cümlənin nüvəsi, hər bir söyləmin əsas vahidi cümlənin və ya nüvənin aktantları, söyləmin digər gerçəklik element- lərinə ekvivalent olan dil struktur vahidləri ilə yaranan fonlar isə serkonstantlarıdır 1 . Bu mövqedən yanaşmaqla asanlıqla görmək olar ki, istər ənənəvi dilçilik və təsviri qrammatika, istər funksio- 1 Daha ətraflı bax: Касевич В.Б. Элементы общей лингвистики. Москва, «Наука», 1977, 183 с.; Касевич В.Б., Харковский В.С. Конструкции с предика- тивными актантами, Л.:, Издательство “ЛГУ ”, 1985, 124 с. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 143 nal dilçilik və funksional-semantik analiz metodu, istərsə də onların ən son variantı olan aktual üzvlənmə metodu 1 cümlənin daxili elementlərinin və ya struktur vahidlərinin öyrənilməsi baxımından müəyyən üstün və çatışmayan cəhətlərə malikdir. Cümlənin daxili elementlərinin və ya struktur vahidlə- rinin öyrənilməsi baxımından ən dəqiq və optimal bölgü aktual üzvlənmə əsasında aparılan bölgüdür. Bununla belə, həmin bölgü mətndə real şəkildə mövcud olan cüm- lənin yox, həmin cümlə əsasında rekonstruksiya olunan nitq söyləmlərinin müəyyənləşdirilməsi prinsipinə əsasla- nır. Belə bir tədqiqat üsulu mətndə konkret şəkildə möv- cud olan cümlənin analizini aparmağı qarşısına məqsəd qoyan, məhz bu analizi dilçiliyin birinci dərəcəli vəzifəsi elan edən, yəni mövcud faktı təsvir etmək yolunu tutan ənənəvi qrammatikanı razı sala bilmir. Təbii ki, öz tədqiqatlarını konkret cümlə elementlərinin funksional-se- mantikası əsasında quran funksional dilçilik də, aktual üzvlənmə tərəfdarlarının bu mövqeyini qəbul edə bilməz. Razılaşmaq lazımdır ki, dil obyektiv gerçəkliyin insan şüurundakı inikasını əks edirsə də 2 , istənilən halda bu, ob- yektiv aləmin tam və real inikası deyil. Çünki birincisi, gerçəklik şüur tərəfindən qismən dərk edilir; ikincisi, dərk edilən gerçəklik nitqdə tam və ya qismən ifadə oluna bilir; üçüncüsü gerçəkliyin nitqdə ifadə olunan qismi kommuni- kasiya ehtiyaclarından asılı olaraq məqsədyönlü şəkildə 1 Abdullayev Ə. Aktual üzvlənmə və mətn. Bakı, “Xəzər Universitetinin nəşriyyatı”, 1998, 190 s.; Abdullayev Ə. Mətni anlama modelləri. Bakı, “Səda”, 1999, 334 s. 2 Панфилов В.З. Взаимоотношение языка и мышления. Москва, “Наука”, 1971, 232 с.; Панфилов В.З. Гносеологические аспекты философских проблем языкознания. Москва, “Наука”, 1982, 357с. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|