Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
- fonu
- ĠO-1 ĠO-2 kuller
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 138 Dərk edilən hər bir gerçəklik elementi real həyatın müstəqil bir vahidini əks etdirir. Bununla belə həmin gerçəklik elementi real həyatdakı başqa bir müstəqil vahidlə də assosiativ şəkildə bağlı olur. Məsələn, biz “klaviyə” deyəndə və ya onun haqqında düşünəndə, istə- məsək belə, assosiativ olaraq mausu, monitoru, proses- soru, ümumiyyətlə, kompüteri, vindovs, ofis, internet və s. kimi sözlərə ekvivalent olan digər gerçəklik elementlərini də xatırlamış oluruq. Bunun səbəbini qəbul edilib mənimsənilən nitq söyləm- lərində axtarmaq lazımdır. Belə ki, hər bir nitq söyləmi adətən bir gerçəklik elementi haqqında məlumat verir. Bu gerçəklik elementi həmin söyləmin əsasını təşkil edir. Onun əlamət və xüsusiyyətlərini, digər gerçəklik element- ləri ilə hər hansı əlaqə və münasibətlərini ifadə edən digər dil struktur vahidlərinə ekvivalent olan gerçəklik element- ləri isə bu söyləmin periferiyası və ya fonu mahiyyətini daşıyır. Nitq söyləminin mənimsənilməsi həmin əsasın və onun ətrafındakı fonun kompleks şəkildə qəbulu yolu ilə baş verir. Məsələn, müəllimin səsləndirdiyi – Klaviyə prosessora vilka vasitəsilə birləşdirilir – söyləmi mərkəzi klaviyə olmaqla digər gerçəklik elementlərinin fon funk- siyası ilə birlikdə qəbul edilir və klaviyə adlı gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazında qeyd olunur, yəni yadda saxlanılır. Eyni bir gerçəklik elementi bir söyləmin əsas vahidi olduğu halda, digər söyləmin fon funksiyalı vahidi ola bilər. Məsələn, Kompüterdə Word sənədi həm mausdan, həm də klaviyədən istifadə yolu ilə açıla bilər – cümlə- sində söyləmin əsasını Word sənədi ifadəsi təşkil edir. Bu AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 139 söyləm Word sənədi adlı gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazında qeyd olunur. Klaviyə sözü isə burada sadəcə fon funksiyasına malikdir. Deməli bir gerçəklik elementinin xatırlanması nəticə- sində assosiativ olaraq başqa bir gerçəklik elementinin də xatırlanmasının səbəbi budur: əsas dil struktur vahidi ilə bərabər fon funksiyalı dil struktur vahidi də əsas yaddaş- dan operativ yaddaşa gəlir. Heç bir halda bunun səbəbini konneksianist psixoloqların dediyi kimi dərketmə və təfəkkür modullarının hər birində iz qoyan və ya qeyd edilən informasiyada axtarmaq lazım deyil 1 . Belə fərz edək biz indiyə qədər heç bir zaman təmasda olmadığımız bu əşyanın sadəcə adının kuller olduğunu bilirik. Onun zahiri görünüşü ilə vizual şəkildə tanış oluruq. Həmin anda beynimizdə onunla bağlı 4 elementli intellekt kodu yaranır: ĠO-1 ĠO-2 kuller Sonradan onun təyinatı ilə bağlı öyrənirik ki, bu mexa- nizm aktiv yaddaş əməliyyatçısının sabit temperaturda qalmasına xidmət edir və onu əlavə maqnit izotoplardan təmizləyir; istifadə yeri ilə bağlı öyrənirik ki, aktiv yaddaş blokunun üstünə bərkidilir; əsas hissələri ilə bağlı öyrənirik ki, sərinləşdirici ventilyator, maqnit dalğa ney- trallaşdırıcısı, qoruyucu gövdə, sabit sıxaclar, birləşdirici kabel və s. hissələrdən ibarətdir. Kuller adlı gerçəklik vahidi ilə bağlı öyrəndiyimiz yeni 1 Солсо Р. Когнитивная психология. 6-е изд, СПб, Питер 2011, с. 288. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 140 məlumatların hər biri, əslində, bu gerçəklik vahidinə tək- rar-təkrar yenidən müraciətlər nəticəsində baş verir. Hər müraciət əsasında əldə edilən yeni məlumat kompüter mü- təxəssisinin bizə ünvanladığı nitq söyləmləri ilə yaranır. Bizə ünvanlanan söyləm mərkəzi kuller olmaqla digər gerçəklik elementlərinin fon funksiyası ilə birlikdə qəbul edilir və əsas yaddaşımızda kuller adlı gerçəklik elementi- nə ekvivalent olan birinci intellekt obrazına qeyd olunur, yəni yadda saxlayırıq. Beləliklə də, bizim əsas yaddaşı- mızda kuller adlı gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazı zənginləşir və onun kodunun ümumi tutumu genişlənmiş olur. Qəbul edilib mənimsənilən nitq söyləmi və ya bütün- lükdə nitq yaddaşa dil struktur vahidlərindən ibarət olan silsilə, yəni sözlərin əmələ gətirdiyi mətn kimi qeyd edil- mir. Sadəcə söyləmin və ya ümumilikdə nitqin əsas vahi- dinə istinadən və həmin vahidin birinci intellekt obrazının məna tutumunun genişlənməsi yolu ilə yaddaşa qəbul olu- nur. Bu səbəbdən qəbul edilib mənimsənilən nitq əzbər- lənmiş mətn, şeir kimi deyil, ümumiləşdirilmiş məzmun kimi yadda qalır. Zaman keçdikcə həmin mətnin və hətta məzmunun da bəzi fraqmentləri itə bilir. Nitq vasitəsilə mənimsənilmiş məlumatın yada salınması və ya xatırlan- ması, yenidən nitqə çevrilərək söylənilməsi prosesində ey- ni məzmun fərqli mətnlə ortaya çıxa bilir. Buna ən bariz nümunə olaraq iri həcmli əsərləri göstərə bilərik. Belə əsərləri oxuduqdan və ya onlar əsasında qoyulan tamaşa- lara, filmlərə baxdıqdan sonra beynimizdə ilk növbədə həmin əsərlərin adına (məsələn, “O olmasın, bu olsun”) istinad edən informasiya silsiləsi formalaşmış olur. Həmin əsərin daxilində onun əsas personajlarının adına Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|