Andijon davlat pedogogika instituti

2.3.Bolalarnitevarak-atrofdamo`ljalolishvavaqtnichamalashgao‘rgatish.
Bolalarningatrofdaginarsalarningo‘ziganisbatanvaziyatiniso’zbilanifodalashko’nikmasinimustahkamlashuchuno‘ngda, chapda, oldinda, orqada, uzoqda, yaqindakabiso‘zlardanfoydalaniladi
Maktabgachayoshidagibolalarningfazoviytasavvurifaoliyatninghammaturlarijarayonidakengayadivamustahkamlanadi. Mashg‘ulotlartarkibigafazodamo‘ljalolishgadoirmaxsusmashqlarningkiritilishi ham bungaimkoniyatberadi. Tarbiyachibolalargachapdaengbaland, o‘ngdaeng past buyumturadiganqilib, buyumlarningkattaliklaribo‘yichaqo‘yishnitaklifqiladi, yokiuningo‘zistolgao‘yinchoqlarni (it, mushuk, sigir, qo‘y, quyon) joylashtiradivabolalargamurojaatqiladi: “Mushukningyonidanimaturganigaqarangvaayting. Quyondandanchapdanimaturibdi? Sigirqaysihayvonlarorasidaturibdi?” So‘ngratarbiyachio’yinchoqlarnibiri-biriningorqasidaturadiganqilibaralashtiribqo‘yadivasuraydi: “Nima birinchiketmoqda? Nimadankeyinmushukketmoqda? Nimadanoldindasigirketmoqda? Qo‘ydankeyinnimaketmoqda?” vahokazolar. Katta guruhmaktabgachayoshdagibolalargaqog‘ozvarag‘idamo‘ljalolisho‘rgatiladi. Tarbiyachirahbarligidabolalarma’lummiqdordagibuyumlarniko‘rsatilganyo’nalishda: qog‘ozvarag‘iningyuqori, pastkiqismiga, chap qismiga, o‘ngqismigajoylashtirishmalakasiniegallaydilar. Masalan: varaqning chap qismiga 5 ta doiracha; o‘ngigaesa 1 ta doiracha ; varaqningpastkivaustkiqismlariga 8 tadanuchburchakjoylashtiradi. Topshiriqnibajarganidankeyin bola qandayshakllardannechtasinijoylashtirganinivaqayerlargajoylashtirganinigapiribberadi. Bolalargabuyumlarningqog‘ozvarag‘idagi, stoldagi, poldagiholatinibelgilashuchunso‘zlarnitog‘ri, ma’nosibo‘yichaishlatishgao‘rgatishkerak. Boladaqog‘ozvarag‘idamo‘ljalolishmalakalarinishakllantirishuchunvaraqningyuqorichekkasiga 4 ta qushchavapastkichekkasigashunchagulchaqo‘yishkerak. Shundankeyintarbiyachibolalarganimaqayerdaturganinigapiribberishnitaklifqilishimumkin. Bundankeyintopshiriqlarningmurakkabroqvariantlaridanshakllarmiqdoriniorttirish, ularo’rinlarinialmashtirishvaboshqalardanfoydalanishmaqsadgamuvofiqdir. Shuningdek, “Kim eslabqoladi?”, “Nima o‘zgardi?”, “Nimalaribilanfarqqiladi?”, “Juftkartochkalar” kabio’yinlarnio‘tkazishtavsiyaqilinadi. Olti yoshlibolalaro‘ngva chap tomonniboshqaodamganisbatananiqlashnixuddio‘ziganisbatano‘ngva chap tomonnianiqlagandekaniqlanishiniyaxshitushunibo‘lishikerakBolalarningvaqthaqidagitasavvurlarinimustahkamlashvachuqurlashtirishuchun “Ertalab”, “Kechqurun”, “Kunduz”, “Tun”, “Kecha”, “Bugun”, “Ertaga” tushunchalarinifarqlashvabuso’zlardanto‘g’rifoydalanishko‘nikmasinimustahkamlashlozim. Yilfasllaribilantanishtirishavvalofasllarningnominito‘g‘riketma-ketlikdaaytishgao‘rgatishdanboshlanadi.

Kattaguruhdaasosiye’tiborhaftadagio‘zgarishlarnini, yilfasllariningxarakterlixususiyatlarinio‘zlashtirishgaqaratiladi. Bolalarkechaqaysikunbo‘lgani, bugunqaysikunekanini, ertagaqaysikunbo‘lishini, haftadagikunlarsonini, ularningtartibiniaytishnio’rganadilar. Bundantashqari, bolalaryilfasllariningxarakterlibelgilarinio’zlariningbuvaqtdagio’yinlarini, odamlarningtabiatdagimehnatlarinianiqlaydilar. Bolalarhaftakunlarinibirtekisdao’zlashtirmaydilar. Ularyakshanba, shanbavadushanbaniengyaxshieslabqoladilar. Yakshanba - xursandchiliklarbo’ladigankun, yaqinlarbilan, ya’niota- ona, buvivaboshqalarbilanbirgabo’ladigankunbo’libbolaxotirasidasaqlanadi. Bolalardushanbanihamyaxshibilishadi, chunkishukuniular, yakshanbadankeyinbog’chadabo’lishlariningbirinchikunidir. Seshanba, payshanbavajumakunlarialohidaahamiyatlivoqealarbilanbelgilanmagan. Shu sabablibolalarnihaftatushunchasibilantanishtirishnihaftaninghammakunlarinio’zlashtirishdanemas, balkikechaqaysikunbo’lganini, ertagaqaysikunbo’lishinianiqlashdanboshlashma’qul. Bunda tarbiyachioldinhaftaningyakshanba, dushanbakunlarini, so’ngraesa, asta-sekinhaftaningboshqakunlarinio’rgatishninazardatutadi. Bolalarhaftakunlariningnomlariniaytibginaqolmay, balkiulargaoidelementartavsifnomalarberishlarikerak. Masalan, tarbiyachimashg’ulotdavomidaquyidagilarniso’raydi: “Kecha qaysikunedi?” “Ertagaqaysikunbo’ladi?” Agar bolalarhaftaningkunlariniaytishdaqiynalishsa, tarbiyachiningo’ziaytadi. U yakshanba dam olishkuniekaniniaytadi. Shu kunihamma dam oladi. Bolalarbog’chagaborishmaydi. Yakshanbadankeyindushanba deb ataluvchikunkeladi. Bu dam olishkunidankeyinbolalarbog’chaga, kattalarishgaboradiganbirinchikunkabitushunchalaro’rgatiladi. Tarbiyachibolalarnihaftaningkunlaribilanketma-kettanishtiradi. Bolalarhaftakunlariningnomlarinivaulartartibiniyaxshieslabqolishlariuchun, ularninge’tiborinihaftakuniningnomibilanuningtartibiorasidagibog’lanishgaqaratishkerak. Masalan, chorshanba – haftaningo’rtasi, payshanba-haftaningto’rtinchikuni, jumaesahaftaningbeshinchikunivahokazolar. Bolalarhaftaqismlarinifarqlashvaaytishnio’rganibolganlaridankeyin, kunninghammanomlariniketma-keto’zlashtirishustidaishboshlashmumkin. Bolalarhaftadahammasibo’libnechakunborliginianiqlashadi, ularningtartibiniaytishadi. Tarbiyachibolalardanhaftaningqaysikunlarinibilishlariniso’raydi. Haftaninghammakunio’ztartibibilankelibketishinitushuntiradi: birinchikundushanba, ikkinchikunseshanba, uchinchikunchorshanbavahokazolar .

Tarbiyachibolalarningfaollug’atlaridasutkaqismlariningnomlarinimustahkamlaydi, bolalarningvaqtningbuoraliqlarihaqidagitasavvurlarinichuqurlashtiradivakengaytiradi. U doimobolalarninge’tiborinisutkakismlariningalmashinishiketma-ketligigaqaratadi. Maktabgachayoshdagibolalar har doimertalabkechasidankeyinkelishinivakunduzibilanalmashinishini, kunduzikechqurunbilan, kechqurunesakunduzibilanalmashinishinibiliboladilar.

Sutkaqismlariningketma- ketliginibilishlarinimustahkamlashuchunrasmlarnikuzatish, ularbo’yichahikoyalartuzishnitashkilqilishmaqsadgamuvofiqdir. Rasmlargaqarabbo’linganidankeyinbolalargaularnistollargato’griketma-ketlikdajoylashtirishvasutkaningqismlarinitartibibilanaytishtopshirig’iniberishmumkin. Yiloxiridabolalargashumashqlarasosidasutkahaqidagiumumlashgantasavvurlarniberishvasutkaso’ziningmazmuniniochibberishmumkin. Kattaguruhdabolalar “kecha”, “bugun”, “ertaga” tushunchalarinifarqlashnio’rganibolishlarikerak. Kattalartomonidantegishlinomlardan har doimfoydalanishbuninguchunengyaxshisharoitdir. Masalan, bolalargayangio’yinchoqniko’rsatishdanoldintarbiyachiulargabugun u yangio’yinchoqko’rsatishivaularshuo’yinchoqnio’ynashlarihaqidaogohlantirishikerak. Yoki tarbiyachibolalargakechanimabilanmashg’ulbo’lganliklarini, bugunertalabnimaqilganliklarinieslashnitaklifqiladi. Bolalarga “Bugun biz sizlarbilanloyvaplastilindannarsalaryasaymiz, ertagaesa, rasmchizamiz. Kecha biz sizlarbilanhovlidasayrqildik, bugunesaparkkaboramiz” vahokazolar. Maktabgachayoshdagibolalartarbiyachibilan har doimshundaymuloqotdabo’lib, butushunchalarnio’zlashtiribboradilar.