Andijon davlat pedogogika instituti

1.3. Bolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishvalug‘atustidaishlashusullariniyilfasllarigabo‘libo‘rgatishusullari.
Yilfasllari – bolalarnitevarakatrofbilantanishtirishdaularningrivojlanishiuchunzarursharoitbo‘lib, bujarayondashaxshayotiytajribagaegabo‘ladi, atrof-olamniidroketadi, bilimlarnio‘zlashtiradi, malakavako‘nikmahosilqiladi.
Yilfasllari shaxs faoliyatining muhim jihati bo‘lib,tarbiyalanuvchilarnitevarakatrofnitanishtirishdato’rtfasllarorqalio’rgatiladi.Yilfasllariorqaliborliqnixisqilibxikoyaqilishorqalilug’atboyligioshibboradi. U avval mavjud bo‘lmagan sifatiga ko‘ra yangi sanaluvchi narsalarni yaratishni ifodalaydi. Ijodiy qobiliyat namoyon bo‘lishi va natijasiga ko‘ra betakror, o‘ziga xoslik, shu bilan birga ijtimoiy-tarixiy xususiyatga ega faoliyat mazmunini aks ettiradi. Shaxsda ijodkorlik sifatlari muayyan shart-sharoitlar mavjud bo‘lgan vaziyatdagina rivojlanadi. Masalan, tanqid erkinligi, ijodiy munozara, fikrlar almashinuvi va ular o‘rtasidagi o‘zaro kurash, ijodiy qobiliyat, iqtidorni yanada rivojlantirishga yordam beradi.
L.S.Vigotskiy ijodiylikning ikki muxim jixatini ta’kidlagan. Bir tomondan ijodiylik faoliyatning muxim tavsifi sifatida belgilansa(san’at, ijodiylik,adabiyot, fan, va boshqa sohalardagi ijodiylik) ya’ni ushbu ma’noda ijodiylik rivojlanish, faoliyatning yangi takomillashgan boshichi sifatida namoyon bo‘ladi.
Ikkinchi tomondan ijodiylikning psixologik tavsifi bevosita shaxsdagi qobiliyatlar strukturasi bilan bog‘liqligi ta’kidlanadi.
Ijodiylikkomponentlarisifatidaquyidagilarajratiladi :
-Perseptiv komponent-kuzatuvchanlik,diqqatningkonsenratsiyasi; -intellektual-intuitsiya,xayol, bilimlarningkengligi, tafakkurningegiluvchanligi, mustaqilligi, tezkorligi;
-xarakterologik- yangiliklargaintilish, bilimlarniegallashgaintilish, yangiliklardanxayratlanish¹³
Ijodiyliktabiatiganisbatanfandamurakkabvaqaramaqarshinuqtainazarlarmavjud.
L.S.Vigotskiyijodiylikkategoriyasigaquyidagita’rifniberadi : «Ijodiylik – faqatinsongaginaxosbo‘lganxaraktereologikvoqelikdir».Ijodiylikning bola shaxsishakllanishidagiahamiyatigaaloxidae’tiborniqaratganxoldaVigotskiyijodiylikni bola rivojlanishiningdoimiymeyoriykomponeti deb xisoblaydi.
Ovcharova T.N esaijodiylikniquyidagicha ta’riflaydi:«Ijodiylik – yangiliklarkiritilishfunksiyasinibajaruvchiinsonfaolligiko‘rinishidir»^.
Psixologlartomonidan 6 yoshlibolalarning 37% yuqoriijodiyaktivlikpotensialianiqlangan. 7 yoshlibolalardaushbuko‘rsatkich 17%. ekanligianiqlangan. Kattalaro‘rtasidaushbuko‘rsatkichatiga 2%foizni tashkiletgan.
PsixologolimN.D.Levitovijodiyfaoliyatniquyidagimezonlarasosidavujudgakelishiniisbotladi:

• 
  tafakkurningmustaqilligi;
  
• 
  o‘quvmaterialiningo‘zlashtirilishi, tezligivamustahkamligi;
  
• 
  standartbo‘lmaganvazifalarnihalqilishda, aqliychamalashning (topqirlikning) tezligi;
  
• 
  o‘rganibchiqilayotganhodisalarningmohiyatigachuqurkiribborishorqalimuhimbo‘lmagannarsadanmuhiminiajratabilish.
  

U. Nishonalievaqliyrivojlanishningasosiymezoni - to‘g‘ritashkiletilgano‘quvfaoliyatituzilmasining (tarkibtopgano‘quvfaoliyati) hamdauningtarkibiyqismlariningto‘g‘rirejalashtirilishidirdegang‘oyaniilgarisuradi.
E.G‘.G‘ozievta’rifida «Bola tafakkurivanutqiasosidaborliqnianglashbilanbirqatordafikryuritishorqaliijodiytafakkurmahsulinibilvositaaksettiribborishinatijasidao‘zliginichuquranglabjamiyatyutug‘igao‘zhissasiniqo‘shadi», deb ijodiytafakkurgaalohidaurg‘uberibo‘tiladi.
IjodiytafakkurgarusolimiI.A.Ponamaryovo‘zigaxosusullarbilanyondoshib, o‘ztadqiqotlaridankelibchiqqanholda «Ilmda insonvamashina «tafakkuri» farqlariniko‘rsatadi. Mashinafaqat model vabelgilarorqaliusulgaegabo‘lsa, ijodiymuammodaesaaqlkerakliginiuqtiradi» - deb o‘tadi. Mazkuryondashuvmohiyatigae’tiborqaratadiganbo‘lsak har qandayaqllimashina ham o‘zichafikryuritaolmaydi.
Ijodiytafakkurqobiliyatbilanuyg‘unlikdao‘zininamoyonetadi. Bolalikdavridaobrazlitafakkuretakchixususiyatgaegabo‘lganligiuchunbuqobiliyatobrazlarda, qo‘lbilanyasalganmateriallardaaksetadi. O‘smirlikyoshidako‘pchilikshe’rlar, hikoyalaryozadi, har xilmasalalarechishga (tabiiyvaaniq) fanlargaqiziqadi. Umuman har birshaxsniijodiyqobiliyatgaega deb atashimizmumkin. Ilmiyishqilgan, soddaixtirochiliknamunasininamoyonetgan, asaryozgankishikreativtafakkursub’ektisifatidabaholanadi.
Agardainsonaqliyqobiliyatimahsuliyuqoribo‘lsa, uningaqliyfaolliginatijasidasamaraliijodqilaoladi. Insonintellektualbo‘laoladi, ammo kreativbo‘lmasligimumkin. Masalan, Levinson – Lessing oz sonliproduktiveruditolimlarniajratib, ularni «yuruvchibiblioteka» deb ataydi. Ularningijodiyotikuchlifantaziyasibilanboshqalardanajralibturadi.
Mazkurmuammolarxozirgizamonfaningmetodologiktamoyillariasosida, yaqinvauzoqxorijiymamlakatlardaolibborilayotganilmiytadqiqotlarningyutuqlarivag‘oyalarixaqidagima’lumotlargaegabo‘lganxoldao‘ziningmunosibo‘rniniegallabbormoqda. Bu boradaM.G.Davletshin - :«o‘quvchilardatexnikqiziqishlar, qobiliyatlarinishakllanishiyoshlarmexnatta’limivakasbgayo‘naltirish, kadrlartayyorlashsamaradorliginioshirishyoshvapedagogikpsixologiya, qobiliyatpsixologiyasikabimasalalarinikengyoritibborishimkoniyatigaegabo‘ladilar» - deb fikrbildiradi. E.G‘ozievta’limjarayonidao‘quvchilarijodiytafakkurinirivojlanishi, ularningaqliytaraqqiyoti, o‘quvfaoliyatiniboshqarish, komilinsontarbiyasiningpsixologikmuammolarini, B.R.Qodirovyoshlarning individual xususiyatlari, ularningfaoliyatgayo‘nalishlari, layoqatvabirlamchiqobiliyatlariningshakllanishi, iqtidorlio‘quvchilarningxususiyatlarini, kasbtanlashvaboshqakattamuammolarniilmiyjixatdanasoslabberdilar.
T.N.Kovalchuk ijodiylik tushunchasiga quyidagi ta’rifni keltiradi: «Ijod–yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratuvchi inson faoliyatining jarayonidir». Bolalarning ijodiyligi tushunchasini psixologik tadqiqotlarda faoliyatning turli turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda yangi original usul va vositalardan foydalanish imkonini berishi mumkin bo‘lgan shaxs xususiyatlari va sifatlari tushuniladi.Ijodiy shaxs bu yaratuvchanli innovatsion faoliyatga , o‘z o‘zini yuksaltirish qobiliyatiga ega bo‘lgan inson tushuniladi.
L.I.Bojovichfikricha bola ontogenetikrivojlanishijarayonidashaxssifatidashakllanadi. Insoniyattajribasinio‘zlashtirishasosidaastasekinushbutajribaniyaratuvchisigaaylanadi. Shaxsshakllanishiindividtomonidanfaoliyatsub’ektigaaylanishjarayonidakechadi.
Sisun O.I. shaxsijodiyliginingasosiykomponetlarisifatidaquyidagilarnitasniflaydi.

1. 
   Ijodiyyo‘nalganlik-o‘z-o‘zininamoyonqilishgabo‘lganmotivatsion-extiyojiysoha,shaxsiyvaijtimoiyaxamiyatgaegabo‘lganmaqsadlixarakat. Ijodiypotensial-muammoniqo‘yilishivaxaletilishijarayonidaintuitsiyavamantiqiyfikrlashgaasoslangan, ma’lumbirsohalardaqobiliyatgaegabo‘lish, intellektualvaamaliybilimlar, ko‘nikmalar, malakalarmajmuinitashkilqiladi ;
   
2. 
   Individual-psixologikxususiyatlar-shaxsningirodaviysifatlari, xarakterxususiyatlari, qiyinchiliklarniengishdaemotsionalbarqarorligi, o‘zo‘ziniboshqaraolish, erishilganmuvoffaqiyatniko‘tarinkiruxdaqabulqilish, o‘ziningerishgannatijasiniboshqalaruchunhamzarurliginianglashorqalio‘ziniyaratuvchanlikfaoliyatisub’ektisifatidaidrokqilish.
   

Bolaningijodiylikqobiliyatlarima’lumbirvazifalarnibajarishdaumumqabulqilinganodatiyusullardanvozkechibyangifaoliyatusullarniqo‘llash , faollik, mustaqillikkabishaxsxususityalarininamoyonetilishbilanshaklanishita’kidlanadi.
Amerikalik psixolog E. Fromm «ijodkorlik» tushunchasini quyidagicha sharhlaydi. «Ijodkorlik hayratlanish va anglash turli nostandart vaziyatlarda qarorlar qabul qilish malakasi. YAngiliklarni yaratishga intilish hamda shaxsiy tajribalarni chuqur anglashga bo‘lgan layoqatdir».
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ijodiylik (uning o‘sishi va pasayishi) ko‘plab tashkiliy sharoitlarning mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Masalan, shaxsning faoliyati tanqid qilinmagan hamda baholanmaganda, shuningdek, ular hech qanday qo‘rquvni his etmaganlarida bolalar ijodiy va aqliy topshiriqlarni bajarishda yuqori samaradorlikka erishgan .
Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash usullarida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda shaxs xususiyatlarini shakllanishi ta’lim-tarbiya jarayonining muhim tarkibiy qismi sanalib, bolalarning yosh va psixologik xususiyatlari, shuningdek, tasviriy san’at, mehnat, musiqa va jismoniy tarbiyaning o‘ziga xos jihatlari tarbiyachidan ijodiy yondashuvni talab qiladi.