Andijon davlat pedogogika instituti

Ko‘rgazmaliuslub (kuzatish).

Amaliyuslub.

Og‘zakiuslub. ¹⁶

Bolalargabilimberishdabilimlarmazmunigako‘rauslubvausullartanlanadi.
Masalan: Birorbir Qush bilantanishtirishdaetakchimetodkuzatishhisoblanadi. Tabiatxodisalaribilantanishtirishdaesaetakchimetodog‘zakiuslubhisoblanadi.
Kuzatishatrof – olampredmetlarivaxodisalarinimaqsadgamuvofiq, rejaliidroketishdir.
Kuzatishmurakkabbilishfaoliyatibo‘lib, undaidrok, tafakkurvanutqishtiroketadi. Kuzatilayotganxodisanitushuntirishdabolaningtajribasi, bilimi, malakalarimuhimahamiyatgaega.
Predmetvaxodisalarningxususiyativasifatlarihaqidagibilimnishakllantirishmaqsadidatashkiletiladiganqisqamuddatlikuzatuvlarjarayonidabolalarqismlarningshakli, rangi, katta- kichikligi, tuzilishi, fazoviyjoylashuvini, satxiningxarakterinifarqlashni, hayvonlarbilantanishgandaesa harakat xarakteriularchiqadigantovushlarnixamo‘rganadiganvax.k.O‘simlikvahayvonlarningo‘sishivarivojlanishi, tabiatdagimavsumiyo‘zgarishlarhaqidagibilimlarningyoritilishiuchunkuzatishninganchamurakkabroqturiuzoqmuddatlikuzatishlardanfoydalaniladi, bugunbolalargaob’ektningkuzatilayotganxolatiniilgarigisibilanqiyoslashgato‘g‘rikeladi. Kuzatishpredmetiningayrimbelgisigako‘rauningholatinianiqlash, ayrimbelgilargako‘rayaxlitmanzaranitiklashmaqsadidaxamtashkiletilishimumkin. Kuzatishningyanabirturisolishtiribkuzatishdir. Kuzatishningbuturio‘rtaguruhdanboshlabtashkiletiladi. Solishtirmakuzatishdabirturdagiusimlikyokihayvonlarnikuzatiladi, ya’nimasalan, pishganmevabilanxommevani, yorug‘likdao‘sgano‘simlikbilansoyadaqorong‘ulikdao‘sgano‘simliklarnio‘zarosolishtiribkuzatish.
Tarqatmamateriallardanfoydalanib, kuzatishlaro‘rtaguruhdanboshlabtashkiletiladi. Bu kuzatishbittaob’ektnikuzatishdanmurakkabdir. Bu o‘rindatarbiyachidano‘zdiqqatinitaqsimlash, barchabolalarharakatiniuyushtiraolishi talab etiladi.Bolalaresatarbiyachiningbarchatopshiriqlariko‘rsatmalarigaaniqrioyaqilishdantengdoshlaritinglashlarivaquloqsolishlari, boshqalarningkuzatishlaribilantaqqoslashlarivaqiyoslashlarikerak. Kuzatishlarnitashkiletishningkattaahamiyati bor. Barcha bolalarturlitadqiqotchilikharakatlaridafoydalanishda, mashqlarnio‘quvko‘nikmalarinitakomillashtirishimkonigaegabo‘ladilar. Bolalardaaniqtasavvurlarshakllanadi. Tarqatma material sifatidao‘simliklarvaularningqismlaridanfoydalanishmumkin.
Kuzatishdaishtiroketuvchi har bir bola material to‘plaminiqo‘ligaoladi. Kuzatishjarayonidatarbiyachibolalargasavollarberadi. Olingantasavvurlarqiyoslanadi. Tarbiyachibolalarnixulosachiqarishlarigako‘maklashadi. Kuzatishlardatarqatmamateriallardanfoydalanishbolalarningyuqorifaoliyatinita’minlaydi.
Ko‘rgazmalimetodlarguruhigabolalarbilanbirgarasmlarnikurishdiapozitivvakinofilmlarninamoyishqilish ham kiradi.
Haqiqatdan ham shaxsni har tomonlamashakllanishibizningjamiyatimizdaginaamalgaoshadi. Chunkiyoshlarnio‘sishi, ulg‘ayishiuchunonatabiatninghamishabag‘riochiq. Biz yilningqaysifaslidatoqqa, tog‘ etaklariga, qir-adirlarga, daryo, hovuz, kanallarbo‘ylarigasayrgabormaylik, hamisha u yerlarningxushmanzara, xushhavosiniko‘rib, bahridilimizochiladi. Tabiatgo‘zalliklaridanestetikzavqolamiz, bu bola onginingrivojlanishiga, uning har tomonlamakamoltopishigacheksizimkoniyatlarochibberadi.
Bog‘chasharoitidabolalarniatrofmuhitbilantanishtirishyilfasllarigabog‘labamalgaoshiriladi. Shundayekan, tabiatningbirmanzarasiniyilningto‘rtfaslidakuzatishjarayonida, bolalargabuninghosilbo‘lishsabablarininimauchunkuz, qish, bahorvayozbo‘lishiniaytibberishzarur.
Yoshlarnitabiatningqonuniyatlaribilantanishtirishningahamiyatishundaki, ularningto‘g‘rio‘sibulg‘ayishiga, tabiatdabo‘ladiganvoqea-hodisalarniilmiyasosdatushunishgaolibkeladi. Bu bolaningshakllanishida, tabiatga, ona-vataniga, tabiatboyliklarigabo‘lganmehr-muhabbatinioshiradi.
Bolalarni har tomonlamatarbiyalashdeganda, ularnio‘ziyashabturganmuhitnitozasaqlash, qo‘riqlash, ko‘kalamzorlashtirishkabixislatlar ham kiradi.
Darhaqiqat, tabiatnimuhofazaqilishayrimkishilarningishi deb haramasdanbuhammaningishibo‘lib, uniyoshlikdan, bolalarbog‘chalaridanboshlashyanadayaxshisamaralarberishiniesdanchiharmasligimizkerak.
Bog‘chayoshidagibolalarni har tomonlamatarbiyalashdatabiatbilantanishtirishningo‘zigaxostarbiyaviyxususiyatlari bor. Bu jarayonniturlivositalar, metodlar, yo‘llarbilanamalgaoshirishmumkin. Masalan, bolalarniekskursiya, kuzatish, sayrqildirishorqalitabiatbilantanishtirishmumkin. Bu hammagatanish, ma’lumbo‘lganmetodlardir. Faqat ana shumetodlarnitakomillashtirishimiz, ma’lumbirmaqsadgaharatlanishimiz, har birtabiatbilantanishtirilganda bola ongida, bilimivatushunchasidatabiathaqidayangibirtushuncha, yangibirg‘oyaqolmog‘ikerak. Shuninguchun ham tarbiyachilarizlanuvchan, o‘zustlaridatinmayishlaydigan, ungatopshirilganvazifaningqanchalikmuhimekanligini his qilgankishilarbo‘lishikerak.
Tabiat rang-barang. Uningimkoniyatlari ham cheksiz. Biz tarbiyachilar ana shu rang-baranglikni, imkoniyatlarniko‘rabilishimiz, ulardantarbiyajarayonidaoqilonafoydalanishimizkerak.
Oddiybirmisol. Xona o‘simliklari, gullari bor. Ularniparvarishqilishbolalargatopshirilib, bolalarniqiziqtirishmaqsadida har birgulningnomiyonigauniparvarishqilayotganqizyokio‘g‘ilbolaningisminiyozibqo‘yilsaqandayyaxshibo‘ladi. Tarbiyachi har kunibolalargauniko‘rsatib, «QaranglarNargizaningmarvaridgulio‘zigao‘xshab har kuniochilib, sochilibbarglariyashilbo‘libborayotir» deyilsa, bilasizmi, buning Nargiza uchunqanchaliktarbiyaviyahamiyati bor. U gruppadagiboshqabolalargabilintirmaytarbiyachiso‘zinieshitganda «beixtiyoryayrabbirjilmayib, kulibqo‘yadi». Bizga mana shunisikerak. Bolaningjilmayishi, kulishi, bola uchunyangibirquyoshchiqqanday. O‘shapaytda bola organizmidaqanchalikfiziologiko‘zgarishlarsodirbo‘ladi, uningqobiliyatidanyashirinibyotganimkoniyatlari, talantirivojtopadi.
Biz nimauchunbolalarni har tomonlamakamoltoptirishkerakdeymiz. Chunkiinsonorganizmidahammaishniqilaoladiganimkoniyatlar bor. Faqat biz tarbiyachilarunivaqtidaparvarishqilsak, unio‘sibvoyagaetishiuchunsharoityaratsak, u albattakurtakyozibhosilberadi. Masalan, dunyoga dong taratganamerikalikshaxmatchiFishernibilasiz. Uni shaxmatchibo‘lishigaxolasisababchibo‘lgan. Fisher 3 yoshgakirgandauningtug‘ilgankunigaxolasishaxmatsovg‘aqiladi. U 4 yoshigachashaxmatdonalarinishaxmatdoskasiustidaterib, yurishyo‘llarinio‘rganadi. 5-6 yoshidaoilasidagilarnishaxmatdanyutadi. 7-8 yoshidamaktabdashaxmatchempionidegan nom oladi. 10 yoshidashaxmatchidegan nom butunshtatgatarqaladi. Xullas, qarabsizki, u dunyochempionidarjasigachako‘tariladi.
Bolalarnitarbiyalashdatabiatdanfoydalanishningmetodlarijudako‘pbo‘lib, ularning har biridanvaqtisoatibilangruppadagibolalarningyoshxususiyatlarinihisobgaolganholdafoydalanishkerakbo‘ladi. Masalan, kichikyoshdagibolalarnitabiatbilantanishtirib, ta‘lim-tarbiyaberishdako‘proqxonao‘simliklariniparvarishqilish, suvsolish, barglariniartishdanboshlashkerak. Bu gruppabolalaribilanbog‘chauchastkasigachiqibob-havonikuzatish (yomg‘ir, qoryog‘ishini, quyoshningcharaqlabturishini, shamolningesishini), o‘simliklarnio‘rganish (uchastkadao‘sadigan 1—2 daraxtni), gullarni (gullashpaytini) vaularningbir-biridanfarqiniko‘rsatib, utlarningyashilva past bo‘yliligi, daraxtlarningbalandvabarglariningko‘pbo‘lishiniaytib, ularningxususiyatlaribilantanishtiriladi.
Uchastkadaqushlarbilan ham tanishtirilib, ularniuchibkelishini, daraxtlarshoxigaqo‘nib, uningpo‘stlog‘inicho‘qishini, tovushchiqaribsayrashini, uchishinikuzatadilar.
Katta gruppabolalarbilanesabutunlayboshqaishlar: ko‘pinchayilfasllariningbir-biridanfarqi, jonliorganizmlarninghayotsharoitlari, uyvayovvoyihayvonlarhaqidagibilimlarisinabko‘riladi. Bu yoshdao‘zo‘lkasiningtabiatinisevishvauniasrashruhidata‘limberiladi. Ayniqsa, o‘simliklarnihayvonlarnisevabilish, tevarak-atrofdagitabiatgo‘zalliklaridanzavqlanabilishruhidatarbiyalamog‘imizkerak.
Eng muhimi, bolalarnitabiatdao‘zinitutabilishi, dam olganjoyiniifloslamaslik, gullayotgano‘simliklargaehtiyotbo‘lish, hayvonlarniasrash, chumoliuylarinibuzmaslik, qushlarniko‘rgandaularniehtiyotqilish, tosh otmaslikkerakligikabita’lim-tarbiyag‘oyalaritushuntirilishizarur.
KO‘RGAZMALI METODLAR
Bolalarniatrof-muhitbilantanishtirishdaqo‘llaniladiganko‘rgazmalimetodlardanbirivaasosiysikuzatishdir. Kuzatishtevarak-atrofdagipredmetlarnivahodisalarnimaqsadgamuvofiq, planlitasavvurqilishvaidroketishdir. Kuzatishmurakkabbilishfaoliyatibo‘lib, bundaidrok, tafakkurvanutqishtiroketadi, barqarordiqqat talab etiladi. Kuzatilayotganhodisanitushuntirishdabolaningtajribasi, bilimi, yoshivamalakasimuhimahamiyatgaegabo‘ladi.
Atrof-muhitnibolalarbilanbirgalikdakuzatishnitashkiletarekan, tarbiyachibirqatorvazifalarnihaletadi; bolalardatabiathaqidagibilimnishakllantiradi, kuzatishnio‘rgatadi, kuzatuvchiliknio‘stiradi, estetikvatabiatnisevishruhidatarbiyalaydi.
Bolalarnitabiatbilantanishtirishdagibilishvazifalarigako‘ratarbiyachikuzatishningxilma-xilturlaridan, xususanqisqamuddatlivauzoqmuddatlikuzatishdanfoydalanadi.
Qisqamuddatlikuzatishjarayonidabolalarpredmetlarningshakli, rangi, katta-kichikligi, tuzilishi, fazoviyjoylashuvini, sathiningharakterinifarqlashni, hayvonlarbilantanishgandaesa harakat harakteri, ularchiqaradigantovushlarnio‘rganadilar.
O‘simlikvahayvonlarningo‘sishihamdarivojlanishi, tabiatdagimavsumiyo‘zgarishlarhaqidagibilimlarningjamg‘arilishiuchunkuzatishninganchamurakkabroqturi — uzoqmuddatlikuzatishlardanfoydalaniladi. Bunda bolalargaob‘ektningkuzatilayotganholatiniilgarigisibilanqiyoslashgato‘g‘rikeladi.
Kuzatishpredmetningayrimbelgisigako‘rauningholatinianiqlash (masalan, tuproqningrangigako‘rasug‘orishningzarurligini, akvariumdagibaliqlarningxatti-harakatigako‘rasuvniqismanalmashtirishzarurligini) yokiayrimbelgilargako‘rayaxlitmanzaranitiklash (qordagiizgaharab u kimningyokinimaningiziekanligini, rangigaharabmevaningpishganyokixomliginianiqlash) maqsadida ham tashkiletilishimumkin. Kuzatishningbuturibolalardaba’zibilimlar, hodisalarnianalizqilish, ayrimma’lumotlarniqiyoslash, soddaroqxulosalarchiharishko‘nikmalarinihosilqiladi.
Kuzatuvningbuikkituridano‘rtavakattayoshdagibolalarbilanbo‘ladiganishdafoydalaniladi. Bu kuzatishlardavomidabolalarningzehnivakuzatuvchanligio‘sadianalizqilish, qiyoslash, xulosalarchiqarishjarayonitakomillashadi. Kuzatishlartarbiyachitomonidanbolalarnio‘simlikvahayvonlarbilan, ob-havobilan, kattalarningtabiatdagimehnatibilantanishtirishdatashkiletiladi. Kuzatishlarmashg‘ulotvaekskursiyalarda, sayrlarda, tabiatburchagidavashukabijoylardaolibboriladi.
Kuzatishgatayyorlash. Tarbiyachiningkuzatishnio‘tkazishgatayyorlanishiob’ektnitanlashdanboshlanadi. Kuzatishuchuntanlangano‘simlikyokihayvonyaxshiholatdabo‘lishilozim.
Agar kuzatishbinoda (tabiatburchagida, mashg‘ulotda) olibboriladiganbo‘lsa, unitashkiletishustidao‘ylabko‘rishlozim: ob’ektyaxshiyoritilganbo‘lishiva u shundayjoylashtirilishikerakki, ungayaqinlashishqulaybo‘lsin. Bolalarkuzatilayotganpredmetgayaqinroqjoylashtiriladi, chunki u hammagayaxshiko‘rinibturishi, zarurbo‘lsakuzatishob’ektabilan harakat qilaolishi (ovqatberish, silash, o‘ynash) mumkinbo‘lsin.
Uchastkayokiyaqinroqjoylashgantabiatqo‘ynidao‘tkaziladigankuzatishlaruchunengqulay joy tanlanadi. Bunda bolalarnishundayjoylashtirishkerakki, ularninghammasiuchunkuzatishqulaybo‘lsin.
Agardabirorhayvonkuzatilayotganbo‘lsa, shundaysharoityaratishlozimki, undahayvono‘zinierkinvatabiiytutsin. Masalan, quyonnikuzatishdauningbemalol harakat qilishiuchunmaxsus joy quriladi, uningatrofidagistulchalargabolalaro‘tirishadi.
Kuzatishniboshlashda, ayniqsa u birinchimartao‘tkazilayotganbo‘lsa, bolalaroldigasavolyokitopshiriqqo‘yiladi. Bolalarkuzatilayotganob‘ektnimustaqil 1-2daqiqatomoshaqilishlari, tabiiypaydobo‘lganqiziqishlariniqondirishlari, kuzatilayotgannarsahaqidabirinchita’sirotnihosilqilishlarilozim.
Tarbiyachikuzatishlarniboshharishjarayonidaxilma-xilusullardan (bolalarningyoshlarininazardatutib): savollar, topshiriqlarberish, predmetnisinabko‘rish (uniushlabko‘rish, silashvashukabilar)dan, qiyoslash, o‘yinvamehnatharakatlaridanfoydalanadi.
Tarbiyachibolalargako‘rganlarinitushunibolishlariuchunavvaltushuntiribberadi.
Kuzatishma’lumizchillikdaolibborilishilozim. Tarbiyachibolalarninghayvonlarnikuzatishlariniboshhararekan, engavvaloularninge’tiborinihayvonningxatti-harakatigaqaratadi: Nima qilyapti? Qandayyuryapti? Nima yeyapti? Qandayyeyapti? Bunda qandaydirharakatigabog‘liqtarzdagihayvontashqiqiyofasiningbelgilariko‘ribchiqiladi: tanasinimabilanqoplangan? Oyoqlariqanday — uzunmiyokiqisqami? Ko‘zlariqanday (shakli, rangi)?
O‘simliklarnitomoshaqilishuningengyorqin, ko‘zgatashlanadiganbelgisinibelgilashvaajratibko‘rsatishdanboshlashadi; buo‘simlikgulliyokiuningbarglariyorqinrangdorekanligi, ba‘zanpoyasibo‘lishimumkin. Ana shundanso‘ngo‘simliktashqituzilishiningasosiyxususiyatlarianiqlanadi: kattaligi, shakli, poyasi, barglari, gullarivashukabilartartibbilanko‘ribchiqiladi. Bunday izchillikmaktabgachayoshdagibolalarningdiqqatihaliyetarlichabarqaroremasligi, ko‘pjihatdanbeixtiyoriyligitufaylizarurdir. Biroq, kuzatishoxiridakuzatishjarayonidapaydobo‘lgantasavvurlarnitartibgasolishlozim.
Tarbiyachikuzatishnitashkiletarekan, kuzatishninganiqvazifasidanikkinchisiga, faktlardanaloqalarga, tasavvurlarto‘plashdanularniqiyoslashga, so‘ngraxulosalarchiharishgao‘tishdaizchillikkarioyaqilishilozim. Shundayqilingandabolaningtabiathaqidagitushunchasio‘sadi.
Har birkuzatishbolalarnitabiatbilantanishtirishningkichik, aniqvazifasinihalqiladi. Shuninguchuntarbiyachikuzatishnio‘tkazarekan, aynishuvaqtdagikuzatishningilgario‘tkazilganlaribilanaloqasinianiqlashi, keyino‘tkaziladiganishlarninazardatutishilozim.
Tarqatmamaterialdanfoydalanibkuzatish. Bu kuzatishlaro‘rtagruppadanboshlabo‘tkaziladi. Bunday kuzatishnitashkiletishbirob’ektnikuzatishdanko‘raanchamurakkabroqbo‘ladi. Bu o‘rindatarbiyachidano‘zdiqqat – e’tiborinitaqsimlaybilishi, bolalarharakatiniuyushtiraolishi talab qilinadi. Bolalaresatarbiyachininghammako‘rsatmalarigaaniqrioyaqilishlari, boshqalarnitinglashlarivaquloqsolishlari, boshqalarningkuzatishlarinio‘zlariningkuzatishlaribilantaqqoslashlarihamdaqiyoslashlarikerak. Kuzatishlarningbuusulirivojlantiruvchiahamiyatgaega.
Tarqatma material sifatidao‘simliklarhamdaularningqismlari: bargi, urug‘i, shoxchalari, sabzavotvamevalardanfoydalanishmumkin. Kuzatishkichik, o‘rta, kattavamaktabgatayyorlovgruppalaridabolalarningyoshxususiyatlarinihisobgaolganholdaolibboriladi.
AMALIY METODLAR
Bolalarnitabiatbilantanishtirishdagiikkinchiamaliymetoddao‘yinasosiyrolo‘ynaydi. Tabiatningoddiyvoqea – hodisasivanarsa (predmet) larihaqidabolalarningtasavvurlarinikengaytirishmaqsadidao‘tkaziladigankuzatishlarbilanbirqatordaxilma-xilo‘yinlardankengfoydalaniladi. Bu o‘yinlardabolalarsezuvchanliktajribasiniorttiradilar, egallaganbilimlariniijodiyo‘zlashtiradilar. Bolalarniamaliymetodlarvositasidatabiatbilantanishtirishdadidaktik, harakatlivaijodiyo‘yinlardanfoydalanishmumkin.
Didaktiko‘yinlar. Didaktiko‘yinlardabolalaro‘zlaridatabiatdagipredmetvahodisalar, hayvonlarvao‘simliklarhaqidamavjudbo‘lganbilimlarnianiqlaydilar, mustahkamlaydilar, kengaytiradilar. Ko‘pginao‘yinlarbolalarbiliminiumumlashtirishhamdasistemagasolishgao‘rgatadi. Didaktiko‘yinlarxotira, diqqat, kuzatuvchanlikningo‘sishigayordamberadi, bolalarnimavjudbilimlardanyangisharoitlardafoydalanishgao‘rgatadi, turliaqliyjarayonlarniaktivlashtiradi, lug‘atniboyitadi, bolalardabirgalikdao‘ynashko‘nikmasinitarbiyalashgayordamberadi.
Bolalarnitabiatbilantanishtirishdapredmetli, stol — bosmavaog‘zakididaktiko‘yinlardanfoydalaniladi.
Predmetlio‘yinlarbarglar, urug‘lar, gullar, mevalar, sabzavotlarbilano‘ynaladigan «Ajoyib xaltacha», «Mevalarvaildiz», «Butoqdagikimningbolakaylari» vashukabio‘yinlardir. Bu o‘yinlardabolalaraktivmuloqotdabo‘ladiganpredmetlarningxususiyatihamdabelgilarihaqidagitasavvurlarianiqlanadivaboyitiladi. Predmetlio‘yinlarnibolalarningbarchayoshdagigruppalaribilan ham, shuningdekyoshinihisobgaolganholda, bir oz murakkablashtirib individual holda ham o‘tkazishmumkin.
Stol — bosmao‘yinlari — «Zoologiyalotosi», «Botaniqalotosi», «Yilningto‘rtfasli», «Kichkintoylar», «Mevalar», «O‘simliklar», «Barglarniteribol», juftrasmlarvashukabilardir. ¹⁷
Bu o‘yinlarbolalarningo‘simliklar, hayvonlar, jonsiztabiathodisalarihaqidagibilimlarinisistemalashtirish, aytilayotganso‘zgako‘rapredmetningobrazinitiklashko‘nikmasinishakllantirishgayordamberadi. O‘yinso‘zbilanbirgalikdaolibboriladi, so‘zyorasmidroketilishidanoldinkeladiyokio‘yinbilanuyg‘unlashibketadi.
Bunday o‘yinlar har kungiishdaozchiliknitashkiletadiganbolalarbilano‘tqaziladi.
Og‘zakio‘yinlar («Nima uchadi, yuguradi, sakraydi», Suvda, havoda, yora» «Kerak — kerakemas» vashukabilar) hechqandayjihoz talab qilmasligitufaylijudamaqbuldir. Ular u yokibupredmetningfunkstiyalarihamdaharakatlarihaqidagibilimlarniumumlashtirishvasistemalashtirishmaqsadidao‘ynaladi. Bu o‘yinlardiqqatni, zehnlilikni, reaksiyatezligini, ravonnutqnirivojlantiradi. Uni kichikvao‘rtayoshdagigruppalardaqo‘llashmaqsadgamuvofiqdir.
Harakatlio‘yinlar. Tabiatshunoslikharakteridagiharakatlio‘yinlarhayvonlarningxatti-harakati, ularninghayottarziga taqlid qilishbilanbog‘liqbo‘lib, ba’zilaridajonsiztabiathodisalariaksettiriladi. Bular «Ona tovuqvajo‘jalar», «Mushukvasichqonlar» vashukabio‘yinlardir.
Bolalarbuo‘yinlardaharakatlarga, tovushlarga taqlid qilib, bilimlarnichuqurroqegallaydilar; o‘yindanzavqlanishbolalardagitabiatgabo‘lganqizishnichuqurlashtiradi.
Ijodiyo‘yinlar. O‘yindabolalarmashg‘ulot, ekskursiya, kundalikhayotjarayonidaolingantaassurotlarniaksettiradilar, kattalarningtabiatdagimehnati (parrandachilikfabrikasi, qoramolchilikfermasi, issiqxonavashukabilardagiishlar) haqidagibilimniegallaydilar, bundaulardamehnatgaijodiymunosabatshakllanadi, ularkattalarningtabiatdagimehnatiningahamiyatinianglaboladilar.
Tabiatshunoslikmazmunidagiijodiyo‘yinlarniavjoldirishuchunsharoityaratishzarur: o‘yinchoqlarjamlanmasi — qishloqxo‘jalikmashinalari, hayvonlarvashukabilarkiritiladi.
Ijodiyo‘yinturlaridanbiritabiiymateriallar: qum, qor, loy, maydatoshchalarvashukabilarbilano‘ynaladiganqurilisho‘yinlaridir. Bunda bolalarijodqilarekan, materiallarningxususiyatlarivasifatlarinibiliboladilar.
Tarbiyachibolalargao‘yindatabiiymateriallarnitanlashdavaulardanfoydalanishdayordamberadiulardanfoydalanishusullariniko‘rsatadi.
Tabiatdagimehnat. Bolalarningtabiatdagimehnatikattatarbiyaviyahamiyatgaega. Mehnatjarayonidabolalargatabiatganisbatanextiyotkorlik, g‘amxo‘rlikmunosabatlarishakllantiriladi. (Tabiatdagimehnathaqida VIII bobdabatafsilyoritilgan).
OG‘ZAKI METODLAR
Bolalarnitabiatbilantanishtirishdaog‘zakimetodlardanfoydalanish ham muhimrolo‘ynaydi. Bunda tarbiyachininghikoyasidan, tabiathaqidagibadiiykitoblarnio‘qishdan, tabiatgadoirsuhbatdanfoydalaniladi.
Og‘zakimetodlardanfoydalanishbirqatorvazifalarnihaletadi. So‘zyordamidakuzatishlarvatabiatdagimehnatjarayonidaegallangan, bolalargama’lumbo‘lgantabiathodisalarivahayvonlarhamdao‘simliklarhayotigategishlifaktlarhaqidagibilimlarchuqurlashtiriladi, to‘ldiriladi, aniqlanadi. Og‘zakimetodlaryo‘libilanbolalaryangihodisalarvatabiatpredmetlarihaqidagibilimlarniegallaydilar. Og‘zakimetodniko‘rgazmalimetodbilanqo‘shish, rasmlardan, diafilmvakinofilmlardanfoydalanishzarur. Bunda so‘ztabiatdamavjudbo‘lganaloqavabog‘liqliklarnichuqurroqtushunishga, anglashgayordamberadi.
Og‘zakimetodlardanfoydalanishdatarbiyachibolalarningnutqnitushunishgabo‘lganqobiliyatlariniso‘zorqaliberilayotg‘anmazmungadiqqatniharataolishlarinianiqlaydi, tabiatshunoslikkadoirtushunchalarinishakllantiradi. Bu o‘rinda ham bolalargabilimlarnianglashlaridako‘makberuvchiko‘rgazmalilikdanfoydalanishmumkinvamaqsadgamuvofiqdir.
Tarbiyachininghikoyasi. Hikoyaningqiymatishubilananiqlanadiki, u ma’lumta’limiyvazifanihaletarekan, maktabgachayoshdagibolalarningtajribavaqiziqishlarininazardatutganholdatuziladihamdama‘lumyoshdagigruppabolalarigamuljallanadi. Uningbadiiyadabiyotnio‘qishganisbatanafzalligi ana shundadir. Bola kattalarningnutqiniyoshitishivatinglayolishi, hikoyadavomidaunianglabolishi, og‘zakitasvirasosidayetarlichajonliobrazlarniaktivtasavvurqilishi, tarbiyachihikoyasidagivoqea – hodisalarningbir – birigabog‘liqligihamdamunosabatlarnianiqlashihamdatushunishi, hikoyamazmunidagiyangiliknio‘ziningavvalgibilimibilanqiyoslabko‘rishilozim. Bularninghammasitarbiyachiningtabiathaqidagihikoyasigabo‘lgantalablarnibelgilaydi.
Hikoyadama’lumqilinayotganbilimlarishonchlilik, ilmiyliktalablarigajavobberishilozim. Tarbiyachibirornarsanibolalargaaytishdanoldinfaktlarningto‘g‘riliginitekshiradi. Hikoyaqiziqarli, mazmunli, maqsadlibo‘lishilozim. Mazmunsizhikoyalar, ortiqchatasvirlashlarbolalarninge’tiborinijalbqilmaydi, esdaqolmaydi.
Badiiy adabiyotnio‘qish. Bolalaradabiyotidatabiatturlibadiiyvositalaryordamidaifodalanadi. O‘zmazmunigako‘ratabiatshunoslikhaqidagikitobaynivaqtdamuhimahamiyatgaegadir. Uningxususiyati mana shundadir.
Tabiatshunoslikkitobibolalardabilishgaqiziqishni, kuzatuvchilikni, bilimgabo‘lganhavasnitarbiyalashuchun boy material beradi. U bolalaroldigayangisavollarniqo‘yadi, bolalarniatrofidagitabiatgadiqqatbilanharashgamajburqiladi.
Tabiatshunoslikkitobidanmaktabgachayoshdagibolalarbilanbo‘ladiganishdaturlimaqsadlardafoydalaniladi. Bolalaroldigavazifaqo‘yish, bo‘lajakkuzatishgaqiziqishuyg‘otishuchunkuzatishdanoldinkichikhikoya, ertakaytibberishmumkin. ¹⁸
Kuzatishlarjarayonidabolalargamaqolalar, matallar, topishmoqlar, kichikshe’rlartavsiyaetiladi. Bularningobrazlitilihodisaningxususiyatlarini, predmetningma’lumsifatlariniajratibko‘rsatish, tabiatniestetikidroketishnikuchaytirishimkoniniberadi. Qishdamuz, qor, ob-havonikuzatayotgandatarbiyachitopishmoqvamaqollardanfoydalanadi.