Andijon mashinasozlik instituti standartlashtirish asoslari

l 
Radian 
rad 
m

m
-1=
l 
Fazoviy burchak 
l 
steradian 
sr 
m
2

m
-2
=l 
CHastota 
T
-1
gers 
Hz 
s
-1
Kuch 
LMT
-2
nyuton 
N 
m

kg

s
-2
Bosim 
L
-1
MT
-2
paskal 
Pa 
m
-1

kg

s
-2
Energiya, ish, issiqlik 
miqdori 
L
2
MT
-2
joul 
J 
m
2

kg

s
-2
Quvvat 
L
2
MT
-3
vatt 
W 
m
2

kg

s
-3
Elektr zaryadi, elektr 
miqdori 
TI
qo`lon 
S 
s

A 
Elektr kuchlanish, elektr 
potentsial, elektr 
potentsiallar ayirmasi, 
elektr yurituvchi kuch 
L
2
MT
-3
I
-1
volt 
V 
m
2

kg

s
-3
-A
-1

---

120 
Elektr sig`im 
L
-2
M 
-1
T
4
I
2
farad 
F 
m
-2

kg
-1
s
4
A
2
Elektr qarshilik 
L
2
M
-1
T
3
I
2
om 
Ω
m
2

kg

s
-3
A
2
Elektr o`tkazuvchanlik 
L
-2
M
1
T
-3
I
-2
simens 
S 
m
-2

kg
-1

s
3
A
-2
Magnit induktsiyasining 
oqimi, magnit oqimi 
L
2
MT
-2
I
-1
veber 
Wb 
m
2

kg

s
-2

A
-1
Magnit oqimining 
zichligi, magnit 
induktsiyasi 
MT
-2
I
-1
tesla 
T 
kg

s
-2

A
-1
Induktivlik, o`zaro 
induktivlik 
L
2
MT
-2
I
-2
genri 
H 
m
2

kg

s
-2

A
-2
TSelsiy temperaturasi 
θ
Selsiy 
gradusi 
0
S 
K 
Yorug`lik oqimi 
J
lyumen 
lm 
cd

sr 
Yoritilganlik 
L
-2
J
lyuks 
Ix 
m 
-2

cd

sr 
Radioaktiv manbadagi 
nuklidlarning aktivligi 
(radionuklidning 
aktivligi) 
T
-1
 
bekkerel 
Bq 
s
-1
Ionlovchi nurlanishning 
yutilgan dozasi, kerma 
L
2
T
-2 
grey 
Gy 
m
2
s
-2
Ionlovchi nurlanishning 
ekvivalent dozasi, 
ionlovchi nurlanishning 
effektiv dozasi 
L
2
T
-2
 
zivert 
Sv 
m
2
s
-2
Katalizator aktivligi 
NT
-1
 
katal 
kat 
mol-s
-1
Izohlar: 
1
. 4.3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi – 
steradian kiritilgan. 
2
. Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili O`lchovlar va tarozilar XI Bosh 

---

121 
konferentsiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va 
qo`shimcha (radian va steradian). O`TBK radian va steradian birligini «qo`shimcha» 
deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi tug`risidagi masalani ochiq 
qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish maqsadida O`lchovlar 
va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) qo`shimcha SI birliklari sinfini 
o`lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, O`TBK hosilaviy SI 
birliklari uchun ifodalarda ularni qo`llash yoki qo`llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil 
XX O`TBK (8-qaror) SI dan qo`shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa 
hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda qo`llanish yoki qo`llanilmasligi mumkin 
bo`lgan (zaruriyatga ko`ra) radian va steradianni SI ning o`lchamsiz hosilaviy birliklari 
deb atashga qaror qildi. 
SI ning o`nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilanishi 4.4-jadvalda 
keltirilgan ko`paytuvchi va old qo`shimchalar yordamida hosil qilinadi. 
4.4-jadval - SI ning o`nli karrali va ulushli birliklarning nomlari va 
belgilanishini hosil qilish uchun foydalaniladigan ko`paytuvchi va old qo`shimchalar 
O`nli 
ko`paytuvchi 
Old 
qo`shimcha 
Old 
qo`shimcha 
belgisi 
O`nli 
ko`paytuvchi 
Old 
qo`shimcha 
Old 
qo`shimcha 
belgisi 
10
24
iota 
Y 
10
-1
detsi 
d 
10
21
zetta 
Z 
10
-2
santi 
s 
10
18
eksa 
E 
10
-3
milli 
m 
10
15
peta 
R 
10
-6
mikro 
μ
10
12
tera 
T 
10
-9
nano 
n 
10
9
giga 
G 
10
-12
piko 
p 
10
6
mega 
M 
10
-15
femto 
f 
10
3
kilo 
k 
10
-18
atto 
a 
10
2
gekto 
h 
10
-21
zepto 
z 
10
1
deka 
da 
10
-24
iokto 
y 

---

122 
Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan ko`proq old qo`shimchalarni 
ketma-ket qo`shishga yo`l qo`yilmaydi. Masalan, birlik nomi mikromikrofarad o`rniga 
pikofarad yozilishi kerak. 
Xalqaro birliklar tizimining kogerent hosilaviy birliklarini tuzish qoidalari
Xalqaro birliklar tizimining kogerent hosilaviy birliklari (keyinchalik hosilaviy 
birliklar) odatda kattaliklarni bog`laydigan sonli koeffitsienti 1 ga teng bo`lgan oddiy 
tenglamalar (aniqlaydigan tenglamalar) orqali tuziladi. Hosilaviy birliklarni hosil qilish 
kattaliklarni bog`laydigan tenglamalarda kattaliklar belgilarini SI birliklarining 
belgilari bilan almashtirish orqali amalga oshiriladi. 
Misol - Tezlik birligi mo`g`pu chiziqli va bir tekis harakatlanuvchi 
 
,
t
s
v

 
bu yerda 
v - 
tezlik;
s -o`tilgan yo`lning uzunligi; 
t - moddiy nuqtaning harakatdagi vaqti. 
S va t o`rniga ularning SI birliklari qo`yilsa, quyidagi tenglama chiqadi:
[v]=[s]/[t]=1 m/s 
 
Binobarin, SI tizimida tezlik birligi sekundiga metr. U, 1 s vaqtda nuqta 1 m 
masofaga siljiydigan to`g`ri chiziqli va bir tekis harakatlanuvchi moddiy nuqtaning 
tezligiga teng. 
Agar bog`lanish tenglamasi 1 dan farq qiluvchi son koeffitsientga ega bo`lsa, 
unda SI kogerent hosila birliginihosil qilish uchun, SI birliklarining shunday son 
qiymatlari tanlab olinadiki, uni o`ng qismidagi koeffitsientga ko`paytirilishi natijasida 
umumiy son qiymatibirga teng bo`lishi kerak. 
Misol - Agar energiya birligini hosil qilish uchun 
2
2
1
mv
E

tenglama ishlatilsa
,
 

---

123 
bu yerda Ye - kinetik energiya; 
t - moddiy nuqta massasi; 
v-moddiy nuqtaning harakatlanish tezligi,
u holda SI tizimidagi kogerent energiyasining birligini hosil qilish uchun 
quyidagi tenglamadan foydalaniladi.
J
I
m
N
1
m
s
/
m
kg
1
)
s
/
m
1
)(
kg
2
(
)
2
1
(
)
]
v
[
]
m
[
2
(
)
2
1
(
]
E
[
2
2
2












 yoki
J
I
m
N
1
m
s
/
m
kg
1
)
s
/
m
2
)(
kg
1
(
2
1
])
v
[
2
](
m
[
2
1
]
E
[
2
2
2









SHunday qilib, SI tizimida energiya birligi joul bo`ladi (nyuton metrga teng). 
Ko`rsatilgan misollarda u massasi 2 kg va harakat tezligi - 1 m/s yoki massasi 1 kg va 
harakat tezligi - 
2
m/s harakatlanuvchi jismning kinetik energiyasiga teng. 
5.4. O`lchashlarning usullari, turlari va sifat mezonlari 
Kattalikning sonli qiymatini odatda o`lchash amali bilangina topish mumkin, 
Ya’ni bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan shu turdagi 
kattalikdan necha marta katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi.
O`lchash deb
, shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga aytiladiki, 
unda o`lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik 
sifatida qabul qilingan miqdori bilan o`zaro solishtiriladi. 
Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan, o`lchash bu har xil 
kattaliklar to`g`risida informatsiya hosil qilishdir; ikkinchidan, bu fizik eksperimentdir; 
uchinchidan - o`lchash jarayonida o`lchanadigan kattalikning o`lchov birligining 
ishlatilishidir. Demak, o`lchashdan maqsad, o`lchanadigan kattalik bilan uning o`lchov 
birligi sifatida qabul qilingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni topishdir. Ya’ni, 
o`lchash jarayonida o`lchashdan ko`zda tutiladigan maqsad, Ya’ni izlanuvchi kattalik 
(bu shunday asosiy kattalikki uni aniqlash butun izlanishni, tekshirishni vazifasi, 
maqsadi hisoblanadi) va