Andijon mashinasozlik instituti


Fanning  funktsiyalari  va  taraqqiyotining    asosiy  bosqichlari



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/450
tarix15.01.2022
ölçüsü3,89 Mb.
#82889
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   450
Andijon mashinasozlik instituti

Fanning  funktsiyalari  va  taraqqiyotining    asosiy  bosqichlari. 
Miloddan  avvalgi  I  ming  yillikdan  XVI 
asrgacha bo‘lgan davr ilk fan davridir
. Bu davrda asrlar mobaynida avloddan-avlodga o‘tib kelgan, hayot tajribasi 
va mehnat faoliyati jarayonida olingan amaliy bilimlar bilan bir qatorda juda umumiy va mavhum mushohadalarga 
asoslangan nazariyalar xususiyatiga ega bo‘lgan tabiat haqidagi dastlabki falsafiy tasavvurlar (naturfalsafa) vujudga 
kela  boshlagan.  Ilmiy  bilim  kurtaklari  naturfalsafa  doirasida  uning  elementlari  sifatida  shakllangan.  Matematik, 
astronomik,  tibbiy  va  boshqa  masalalarni  yechishda  foydalaniladigan  ma‘lumotlar,  usullar  va  metodlar  jamlanishi 
bilan  falsafada  tegishli  bo‘limlar  vujudga  kelgan  va  keyinchalik  asta-sekin  shakllanayotgan  ayrim  fanlar: 
matematika, astronomiya, tibbiyot va hokazolarga ajralib chiqgan.  
Jumladan,  Aristotelning  falsafiy  asarlarida  fizika,  zoologiya,  embriologiya,  mineralogiya,  geografiya  kabi 
fanlarning  kurtaklariga  duch  kelish  mumkin.  Miloddan  avvalgi  III-II  asrlarda  falsafiy  bilim  tarkibida  statistik 
mexanika,  gidrostatika,  geometrik  o‘tika  (xususan,  ko‘zgular  haqidagi  alohida  fan  –  «ka-to‘trika»)  farqlanadi  va 
nisbatan  mustaqil  ahamiyat  kasb  etadi.  Markaziy  Osiyo  mutafakkirlari  al-Xorazmiy  matematika,  al-Farg‘oniy 
astranomiya,  al-Beruniy  meneralogiya  va  geografiya,  Ibn  Sino  tibbiyot,  Mirzo  Ulug‘bek  astranomiya,  Alisher 
Navoiy adabiyot ilmi rivojiga munosib hissa qo‘shdi va ular ijodi mahsullari bugungi kunda  ham o‘z ahamiyatini 
yo‘qotgani yo‘q. Biroq bu fanlarda ayrim tasodifiy kuzatishlar va amaliyot ma‘lumotlari umumlashtiriladi-yu, lekin 
eks‘erimental  metodlar  hali  qo‘llanilmaydi,  aksariyat  nazariy  qoidalar  esa  asossiz  va  tekshirib  bo‘lmaydigan 
s‘ekulyatsiyalar  mahsuli  hisoblanadi.  Ammo  ko‘rib  chiqilayotgan  davrda  vujudga  kelgan  ilmiy  fanlar  bu  davr 
mobaynida falsafiy bilim qismlari sifatida talqin qilinishda davom etgan.  
SHu  narsa  diqqatga  sazovorki,  hatto  XVII  asr  oxirida  Nyuton  o‘zining  fizika  asoslarini  yaratgan  «Natural 
falsafaning matematik asoslari» deb nomlangan asarini e‘lon qilgan. 
SHunday  qilib,  falsafadan  alohida  faoliyat  sohasi  sifatidagi  fan  hali  mavjud  bo‘lmagan:  u  asosan  falsafa 
doirasida,  ilmiy  bilimlarning  boshqa  manbai  –  hayot  amaliyoti  va  hunarmandchilik  san‘ati  bilan  bir  vaqtda  va  u 
bilan juda zaif aloqada rivojlangan.  
Xullas, bu davrda Qadimgi Yunonistonda ―Platon akademiyasi‖, Markaziy Osiyoda ―Ma‘mun akademiyasi‖ 
tashkil etilgan, ilmiy bilim rivojida muayyan yutuqlarga erishilgan bo‘lsada, madaniyatning alohida shakli sifatida 
fan paydobo‘lishidan oldingi «embrional» davri hisoblanadi.  
2. XVI- XVII asrlar – 1 ilmiy inqilob davri bo‘lib, u klassik fan davri deb nomlanadi.
 U Ko‘ernik va Galiley 
tadqiqotlaridan boshlanib, Nyuton va Leybnitsning fizika va matematika sohasidagi fundamental asarlari bilan o‘z 
cho‘qqisiga ko‘tarilgan. Galiley vafoti (1642 yil 8 yanvar)dan so‘ng oradan bir yil o‘tgach Nyuton tug‘ilgani (1643 
yil 4 yanvar) ramziydir. Fanning bu buyuk ijodkorlari yashagan davr – kashfiyotlar hamda yangi ilmiy g‘oyalarning 
mualliflari sxolastika va diniy dunyoqarash dogmatizmiga qarshi kurash olib borgan romantik davrdir.  
Bu  davrda  hozirgi  vaqt  tabiatshunosligining  asoslari  yaratilgan  va  mexanika  qonuniga  asos  solingan

Hunarmandlar,  tabiblar,  alximiklar  tomonidan  qo‘lga  kiritilgan  ayrim  dalillar  tizimli  tahlil  qilinib,  umumlashtirila 
boshlagan.  Ilmiy  bilim  tuzishning  tabiat  qonunlarini  matematik  ta‘riflash,  nazariyalarni  tajribada  sinash,  tajribada 
asoslanmagan diniy va naturfalsafiy dogmalarga tanqidiy qarash bilan bog‘liq bo‘lgan yangi me‘yorlari va ideallari 
vujudga kelgan. Fan o‘z metodologiyasini yaratgan va amaliy faoliyat ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni 
yechishga tobora faolroq yo‘naltirilgan.  
Biroq fan o‘zining yangi metodologiyasini yaratib, amaliyot ruhi bilan sug‘orilgani sari u o‘z tarixiy ildizi  – 
falsafa  qirg‘oqlaridan  uzoqlasha  boshlaydi.  Ko‘rib  chiqilayotgan  davr  oxiriga  kelib  u  falsafiy,  diniy,  teologik 
aqidalardan  qat‘iy  nazar  rivojlanishi  mumkin  bo‘lgan  bilimlar  tizimi  sifatida  tushunila  boshlaydi.  Natijada  fan 
faoliyatning  alohida,  mustaqil  sohasiga  aylanadi.  ‗rofessional  olimlar  paydo  bo‘ladi  ,  ularni  tayyorlash  amalga 


oshiriluvchi  universitet  ta‘limi  tizimi  rivojlanadi.  O‘z  faoliyati,  muloqot  va  axborot  ayirboshlashning  alohida 
shakllari va qoidalariga ega bo‘lgan ilmiy hamjamiyat vujud keladi.  
XVII  asrda  dastlabki  ilmiy  akademiyalar:  London  qirollik  jamiyati  (1660), Parij  Fanlar  akademiyasi  (1666) 
tashkil  to‘adi.  Keyinroq  Berlinda  (1700),  Sankt-Peterburgda  (1724),  Stokgolmda  (1739)  va  Yevropaning  boshqa 
poytaxt  shaharlarida  ilmiy  akademiyalar  ta‘sis  etiladi.  Bu  akademiyalarning  eng  yirigi  -  London  qirollik  jamiyati 
bo‘lib, u tashkil etilgan paytda 55 a‘zodan iborat bo‘lgan. Parij Fanlar akademiyasi 21 kishidan iborat tarkibda ish 
boshlagan. Sankt-Peterburg akademiyasining a‘zolar shtatida dastlab 11 kishi belgilangan. Yevropa mamlakatlarida 
XVIII  asr  boshiga  kelib  olimlar  soni  bir  necha  ming  kishiga  yetgan  bo‘lsa  kerak,  chunki  ilmiy  jurnallarning  (bu 
davrda bir necha o‘n ilmiy jurnallar nashr etilgan) tirajlari ming nusxagacha borgan.  
3

Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   450




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə