Andijon mashinasozlik instituti

Falsafa va  fanning  o‟zaro  mutanosibligi  va  farqi. 
Falsafa nafaqat fan, balki ijtimoiy hayotning boshqa, 
chunonchi: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy, ilmiy jabhalari, san‘at va shu kabilar bilan ham uzviy bog‘liq. Biz 
falsafa  va  fan  munosabatlarining genezisi  haqida  ularning  birligi  va  farqlarini aniqlash  maqsadida  so‘z  yuritamiz. 
Mazkur masalani mufassalroq o‘rganishga kirishar ekanmiz, avvalo ko‘rsatilgan tushunchalarning asosiy ma‘nolari 
va mazmunlarini aniqlab olamiz. 
Fanning mohiyatini tushunishga nisbatan ikki asosiy yondashuv, uning keng va tor talqinlari shakllangan.  
Keng  (yig‘ma)  ma‘nodagi  fan  – 
bu  butun  inson  faoliyati  jabhasi  bo‘lib,  uning  vazifasi  borliq  haqidagi 
ob‘ektiv  bilimlarni  o‘rganish  va  ilmiy  nazariy  tizimga  solishdan  iboratdir
.  Bu  yerda  ―fan‖,  ―olim‖  tushunchalari 
muayyanlashtirilmaydi  va  umumiy,  yig‘ma  tushunchalar  sifatida  talqin  qilinadi.  ―Fan‖  tushunchasi  falsafaga 
tatbiqan ko‘pincha ayni shu kontekstda qo‘llaniladi, faylasuflar esa olimlar deb ataladiki, bu qisman o‘rinlidir.  
Muayyan  ilmiy  fanlar,  masalan,  fizika,  kimyo,  biologiya,  tarix,  matematikani  ifodalash  uchun  «fan» 
tushunchasiga  torroq,  binobarin,  izchilroq  ma‘no  yuklanadi. 
Bu  yerda  fanga  aniq  ta‘rif  berilgan,  olim  esa  tor 
mutaxassis, muayyan bilim ifodachisi hisoblanadi. U shunchaki olim emas, balki doim va albatta yo fizik, yo ximik, 
yo tarixchi, yo boshqa fan vakilidir. Ayni holda fan muqarrar tarzda tabiat, jamiyat, tafakkurning u yoki bu ob‘ekti 
(hodisasi) haqidagi ilmiy bilimlarning qat‘iy tartibga solingan, izchil tizimidan tashkil topadi.  
Bunday fanlarning har biri faqat ularning o‘zigagina xos bo‘lgan maxsus qonunlar va metodlarga, mazkur fan 
uchun  yagona  bo‘lgan  til,  kategoriyalar  a‘‘arati  va  hokazolarga  ega  bo‘ladiki,  bu  yuz  bergan  jarayonlarni  to‘g‘ri 
tavsiflash  va  tushuntirish,  hozirgi  davrni  to‘g‘ri  tushunish  va  bilimlarning  tegishli  sohasida  albatta  yuz  beradigan 
yoki  muayyan  sharoitda  yuz  berishi  mumkin  bo‘lgan  voqealar  yoki  jarayonlarni  ma‘lum  darajada  aniq  bashorat 
qilish imkonini beradi. U  yoki bu  fanning  mazmuni  ham, u erishgan  natijalar ham barcha  madaniyatlar va  xalqlar 
uchun yagona bo‘lib, ayrim olimning yondashuvi,  nuqtayi nazari yoki dunyoqarashiga mutlaqo bog‘liq emas. Ular 
mazkur sohada olg‘a siljish uchun o‘zlashtirish lozim bo‘lgan, vaqt va amaliyot sinovidan o‘tgan bilimlar yig‘indisi 
sifatida avloddan-avlodga o‘tadi.  
Falsafada  esa  qadimda  donishmandlik  muxlislarining  son-sanoqsiz  savollariga  tajriba  yo‘li  bilan  olingan 
ba‘zi  bir  oqilona  javoblar  mavjud  bo‘lgan
.  Bu  javoblarni  haqqoniy,  ya‘ni  amaliyot  sinovidan  o‘tgan,  kundalik 
hayotda o‘z tasdig‘ini to‘gan, aniq bilim deb nomlash mumkin. Bunday javoblar masala «yo‘ilishi», kun tartibidan 
chiqarilishiga sabab bo‘lgan, boshqacha aytganda, aniq ta‘riflangan va boshqa javoblarni istisno etgan.  
Bunga juda ko‘p misollar keltirish mumkin. Masalan, har qanday uchburchak burchaklarining yig‘indisi 180 
gradusga tengligi yoki suyuqlikka solingan jismga siqib chiqarilgan suyuqlik og‘irligiga teng kuch ta‘sir ko‘rsatishi 
aniqlangani  zahoti  bu  masalalar  o‘zining  «ochiq»  xususiyatini  yo‘qotgan,  ya‘ni  ular  o‘zining  boshqa  variantlarni 
istisno  etadigan  aniq  yechimini  topgan.  Bu  mazkur  masalalar  atrofida  har  qanday  qo‘shimcha  mushohada  yuritish 
foydasizligi tufayli o‘zining har qanday ahamiyatini yo‘qotganligini anglatgan. Yechilgan masalalar va muammolar 
esa  aniq,  ishonchli  bilim  darajasiga  o‘tgan  va  shu  davrdan  e‘tiboran  o‘zining  falsafiy  tusini  yo‘qotgan.  XX  asrda 
taniqli nemis faylasufi K.Yaspers bu muhim qoidani ta‘riflar ekan, shak-shubhasiz asoslardan birini har kim e‘tirof 
etgudek  bo‘lsa,  u  shu  tariqa  ilmiy  bilishga  aylanadi  va  bundan  buyon  falsafa  hisoblanmaydi,  balki  bilimning 
muayyan sohalariga tegishli bo‘ladi, deb qayd etdi.  
Falsafa va fanning umumiy jihatlari shundaki, ular: 
-avvalo aqlga tayanadi va oqilona bilimni yaratishga harakat qiladi; 
-o‘rganilayotgan ob‘ektlar va hodisalarning qonunlari va qonuniyatlarini aniqlashga qarab mo‘ljal oladi; 
-kategoriyalar  apparatini  (o‘z  tilini)  yaratadi,  o‘zlari  ilgari  surgan  qoidalarni  asoslaydi,  ularga  dalil-isbot 
keltiradi va yaxlit tizimlarni yaratishga harakat qiladi. 
Falsafa va fan o‘rtasidagi farq shunda namoyon bo‘ladiki: 
falsafa doim u yoki bu faylasuf nomi bilan bog‘lanadi, bunda uning g‘oyalari, asarlari o‘ziga to‘q bo‘lishi va 
ularga boshqa  faylasuflar qo‘shilishi yoki qo‘shilmasligiga bog‘liq bo‘lmasligi mumkin. Fan esa, mohiyat e‘tibori 
bilan, jamoa mehnati mahsulidir; 
                                                 
2
 Karimоv I.A. Jamiyatimiz mafkurasi хalqni – хalq, millatni – millat qilishga хizmat etsin // Biz kеlajagimizni o‘z 
qo‘limiz bilan quramiz. 7-jild. –T.: O‘zbеkistоn, 1999. –B.98 

---

-falsafada (muayyan fanlardan farqli o‘laroq) yagona til va yagona tizim mavjud emas. Bu yerda fikrlar rang-
barangligi  me‘yor  sanaladi.  Fanda  esa  monizm  hukm  suradi,  chunki  hech  bo‘lmasa  fanning  u  yoki  bu  muayyan 
sohasidagi  asosiy  tamoyillar,  qonunlar  va  kategoriyalar  tizimi  (til)ga  nisbatan  yondashuvlar  birligi  albatta  mavjud 
bo‘ladi; 
-falsafa  ilmiy  bilimlar  va  dalillardan  keng  foydalanadi,  biroq  uning  uzil-kesil  xulosalari  ishonchli  deb 
hisoblanishi mumkin emas, zero ular asosan faylasuflarning sub‘ektiv fikrlari va mulohazalariga asoslanadi. Fan esa 
mohiyat  e‘tibori  bilan  isbotlangan  va  sinashta  bilimlar  olishga  harakat  qiladi,  bunda  olingan  bilimlarni  tekshirish 
yoki  rad  etish  imkoniyatining  mavjudligi  bu  bilimlar  haqiqiyligi  va  ilmiy  jihatdan  asosliligining  muqarrar  sharti 
hisoblanadi; 
-falsafiy bilimlarni tajribada sinash mumkin emas (aks holda ular ilmiy bilimlarga aylanadi); 
-falsafa aniq ‗rognoz bera olmaydi, ya‘ni u ishonchli bilimlarni kelajakka tatbiq etishga qodir emas, zero unda 
bunday  bilimlar  yo‘q.  Ayrim  faylasuf  falsafiy  qarashlarning  muayyan  tizimi  yordamida  faqat  bashorat  qilishi 
mumkin, lekin u olim kabi ‗rognoz qilish yoki modellashtirishga qodir emas.