Andijon mashinasozlik instituti



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə439/450
tarix15.01.2022
ölçüsü3,89 Mb.
#82889
1   ...   435   436   437   438   439   440   441   442   ...   450
Andijon mashinasozlik instituti

Raqs san‟ati.
 Bu san‘at turi Yevropada xoreografiya deb ataladi va raqsning barcha turlarini o‘z ichiga oladi. 
Raqs qo‘l  va  oyoq  harakatlariga  asoslanadi,  lekin bu harakatlar ritm,  muqom va badanning plastik egiluvchanligi 
vositasida shiorona  xayolot parvozini ifodalaydi. Bu vositalarning hammasi musiqa  yordamida (juda bo‘lmaganda 
bir  musiqiy  asbob  ishtirokida)  umumiy  bir  uyg‘unlikni  tashkil  etadi,  ana  shu  uyg‘unlik  raqsning  san‘at  sifatidagi 
mohiyatini anglatadi. Raqsning ham o‘z ichki turlari ko‘p, diniy-falsafiy raqslar, mehnat raqslari yoki kasbiy raqslar
sof  o‘yindan  iborat  raqslar,  insoniy  kayfiyatni  anglatadigan  raqslar,  maxsus  sstenariy  (libretto)  asosida 
sahnalashtiriladigan va uzoq vaqt davom etadigan raqslar v.h. M., hind mumtoz raqslarida diniy-falsafiy mazmunni 
ifodalash birinchi o‘rinda turadi, qo‘llar, oyoqlar, qosh-ko‘z harakatlari olamning vujudga kelishidan tortib, qadimgi 
Hindiston  ma‘budlarining  hayotigacha  aks  ettiradi.  Bu  raqslar  daqiqalar  emas,  soatlar  mobaynida  ijro  etiladi. 
Zamonaviy balet ham mazmunni aks ettirishda hind raqslariga o‘xshab ketadi, lekin bu erda asarni sahnalashtirish – 
teatrlashtirish  muhim  o‘rin  egallaydi.  O‘zbek  xalq  raqslarida  esa  egiluvchanlik,  o‘yin  unsuri  bo‘rtib  ko‘zga 
tashlanadi va butun xatti-harakat asosan tomoshabin qalbiga quvonch hamda zavq berishga yo‘naltiriladi. Unda ayol  
latofatining  she‘riyati,  nozikligi,  noz-karashmasi  erkaklarning  mardona  ulug‘vorligi,  qudrat  ramzini  anglatuvchi 
harakatlari aks etadi. Kasbiy raqslarda esa muayyan mehnat turining shoirona tasviri o‘z ifodasini topadi («CHo‘pon 
raqsi», «Terimchi raqsi» v.h.). 
Raqs  san‘ati,  yuqorida  aytganimizdek,  folklorning  uzviy  qismi  tarzidagi  va  sahnaviy  –  teatrlashtirilgan 
ko‘rinishlarga egaligi bilan birga, mintaqaviy-mahalliylik xususiyatiga  ham ega. M., o‘zbek raqsida uch yo‘nalish 
mavjud:  Toshkent-Farg‘ona,  Xorazm  va  Buxoro  yo‘llari  (ba‘zan  usullari  ham  deyiladi).  Ular  bir-biridan  ifodaviy 
usullarning    o‘ziga  xosligi  bilan  farqlanadi,  ayni  paytda  har  bir  raqqosa  yoki  raqqosning  o‘z  uslubi  bor.  M., 
Mukarrama  Turg‘unboeva  bilan  Galiya  Izmaylovaning  raqslari  bu  san‘atning  buyuk  namunalari  bo‘lgani    holda, 
uslubiy jihatdan bir-biridan farq qiladi. 
So‘nggi paytlarda raqs san‘ati bizda keng yoyildi va unda havaskorlik unsurlari shu qadar ko‘payib ketdiki, 
natijada  istagan  qo‘shiqchi  o‘zi  raqqosalik,  raqqoslik  qila boshladi,  raqsning  san‘at  turi  sifatidagi  qonun-qoidalari 
tan olinmay qo‘yildi. Goho bir qo‘shiqchi 6-8 nafar raqqosani, ba‘zan esa ayollar  ayollarni  «o‘ynatadi». Bunday  
hol professional san‘at  havaskorlik darajasiga  tushirishga,  uning  tanazzulga  uchrashiga xizmat qilmoqda. O‘zbek 
milliy raqsi an‘analari, haqiqiy san‘at «erkin», «ommaviy raqs bo‘tqasi» ichida asl yuzini yo‘qotib bormoqda. Shu 
sababli, ming afsuski, hozirgi paytda kechagina sahnada bo‘lgan qizlarxon Do‘stmuhamedova, Malika Ahmedova, 
Rushana  Odamboeva  kabi  san‘atkorlarning  o‘rnini    bosish  u  yoqda  tursin,  ularning  yoniga  yaqin  keladigan 
raqqosalar yo‘q.  
Teatr. 
Insoniyat  ma‘naviy  hayotida  Teatr san‘ati juda  qadamdan o‘z  o‘rnini  yo‘qotmay keladi.  Bundan bir 
necha  ming  yillar  avval  qadimgi  Hindiston,  qadimgi  Xitoy  va  qadimgi  Yunonistonda  dastlab  teatr  bir    kishilik 
sahnadan  iborat  bo‘lgan,  keyinchalik  ikki  kishilik  sahnadan,  undan  keyingina  jamoviy  san‘at
 
turiga    aylangan. 
YA‘ni  spektakl  jamoaviy  ijod  mahsuli  –  rejissyor,  dramaturg,  aktyor  va  rassomning  ijodiy  izlanishlari  natijasi 
o‘laroq yuzaga keladi. Ayni paytda unda bir necha san‘at turi omuxta tarzda namoyon bo‘ladi: me‘morlik, rassomlik 
(dekorastiya),  musiqa  va  notiqlik  san‘atining  hamkorligi  spektaklning  sahnaviy  asosini,  dinamik  tarzda  rivojlanib 
boradigan dramatizm esa uning badiiy – estetik mohiyatini  belgilab beradi. 
Har bir spektaklning muvaffaqiyatli chiqishi rejissyor va aktyorlik iste‘dodi, mahorati bilan bog‘liq. Rejissyor 
ham, aktyor ham ijodkor. Rejissyor butun spektaklning ibtidodan intihosigacha yaxlit asar tarzida tasavvur qiladi va 
o‘z  g‘oyaviy  niyatini    aktyorlar  ovozi,  harakati  hamda  sahnaviy  ko‘rinishlardagi  moddiy  ashyolar  orqali  ro‘yotga  
chiqaradi.  U  drama  yoki  dramalashtirilgan  epik  asar  (roman,  qissa)  asosida  undan  ma‘lum  ma‘noda  farqlanadigan 


o‘zining  badiiy-estetik  talqinidagi  Yangi  asarni  taqdim  etadi,  ya‘ni  drama  yozuvchining,  spektakl  esa  asosan 
rejissyorning  asari.  Rejissyorning  mahorati,  aktyor  va  rassom  ko‘magida  sahnani  o‘ziga  xos  olamga  aylantiradi: 
unda  biz  o‘z  zamonamizni  ham,  kechmish  zamonlarni  ham  ko‘ramiz,  ularning  eng  muhim,  xarakterli  jihatlarini 
ilg‘ab olamiz. 
Rejissyor  o‘ylagan  g‘oyani  aktyorlar  amalga  oshiradi.  Aktyor  –  sahnaning  joni,  uning  har  bir  holati,  yuz 
ifodasi,  ovozidagi  ohang,  monolog  va  dialog  paytlaridagi  qo‘l  harakatlari  badiiy  qiyofani  yaratadi.  Zero 
spektaklning o‘zi  boshdan-oyoq dinamik harakat mahsulidir. Shu bois ham aktyor mahorati, iste‘dodi sahna asari 
darajasini belgilaydigan asosiy omillardan. M., Otello rolini buyuk aktyor Abror Hidoyatov bilan ijro etgan spektakl 
orasida T. Azizov garchand u ham iste‘dodli aktyor bo‘lsa-da juda katta, qiyoslab bo‘lmaydigan darajada farq bor. 
Teatr  san‘atining  yana  bir  o‘ziga  xos  jihati  shundaki,  unda  sahna  asari  tomoshabin  oldida  yaratiladi,  o‘sha 
rejissyor, sahnaga qo‘ygan o‘sha aktyorlar o‘ynagan bugungi  spektakl kechagidan farq qiladi.  Bu sahna san‘atining  
doimiy ijodiyligini ko‘rsatadi, bugungi ijroga aktyor nimanidir qo‘shadi yoki undan olib tashlaydi. Bu uning ruhi, 
ijodiy kayfiyati, ikki  yoki uch kunlik o‘sishi bilan bog‘liq. 
Teatrning  turlari  ko‘p:  yoshga  qarab    bo‘linadigan  yoshlar  teatri,  bolalar  teatri,  jonli  aktyor  ishtirok 
etmaydigan  qo‘g‘irchoq  teatri  bor.  SHuningdek,  musiqadan  juda  keng  foydalanadigan,  butun  boshli  piesa  yoki 
librettoga  bastakor  alohida,  davomli,  kuy  bastalaydigan  balet  musiqali  drama,  operetta,  opera  singari  estetik 
mohiyatiga    qarab  ajratiladigan  teatr  turlari  ham  mavjud.  Lekin  qaysi  turdagi  teatr  san‘ati  bo‘lmasin,  u  millat  va 
shaxs estetik didini yuksaltirishda katta ahamiyatga ega. 
O‘zbek  milliy  teatri  qadim  zamonlarda  avval  qo‘g‘irchoq  («chodir  xayol»)  tarzida  mavjud  edi.  Faqat 
keyinchalik, XX asr boshlarida milliy drama paydo bo‘lgach (M.Behbudiy, «Padarkush»), zamonaviy teatr vujudga 
keldi,  deb  aytishimiz  mumkin.  Teatr  jadidchilik  harakati  bilan  uzviy  bog‘liq  bo‘lib,  favqulodda  juda  tez  va  keng 
yoyildi. O‘zbekiston hududida XX asr 10-yillarining o‘zida  Samarqandda, Toshkentda va Qo‘qonda teatr truppalari 
paydo bo‘ldi, o‘zbek xalqi ma‘naviyati xazinasi yana bir go‘zal san‘at bilan boyidi. Behbudiy, Avloniy, Hamza kabi 
buyuk  ziyolilar  bunda  katta  xizmat  qildilar.  Keyinchalik  Mannon  Uyg‘ur,  Etim  Bobojondek  ulkan  rejissyorlar, 
Abror  Hidoyatov,  Obid  Jalilov,  SHukur  Burxon,  Olim  Xo‘jaev,  Sora  Eshonto‘raeva,  Nabi  Rahimov,  Hamza 
Umarov,  Rahim  Pirmuhamedov  kabi    buyuk  dramatik  aktyorlar  etishib  chiqdi.  Karim  Zokirov,  Halima  Nosirova, 
Bernora  Qorieva,  Soadat  Qobulova,  Muyassar  Razzoqova,  Guli  Hamraeva  singari  opera  va  baletning  mumtoz 
ustalari  jahonga  tanildilar.  Hozirgi  o‘zbek  teatri  ma‘naviy-axloqiy  maskan,  haqiqiy  ibratxona  sifatida  diqqatga 
sazovordir. «Chunki  sahna san‘atining odamlarga  nafaqat zavq-shavq baxsh etishi. ayni paytda milliy g‘urur, milliy 
iftixor manbai, qudratli tarbiya vositasi ham bo‘la olishi – bu isbot talab qilmaydigan haqiqatdir»
201
.  

Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   435   436   437   438   439   440   441   442   ...   450




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə