81
ölçüsündən 3-8 dəfə uzun olan məsafədə Yerə çalınır. Sonra
cərəyan buraxılır, yüklənmiş filiz kütləsi bərabər potensiallı
(ekvipotensial) keçiriciyə çevrilir, yəni bundan hər tərəfə axan
cərəyan filiz yatağının səthinə perpendikulyar olur. Ərazidə yüklü
kütlə ətrafında potensialın paylanması öyrənilir. Yer səthində
potensialın qrafiki, yaxud ekvipotensial xətlərin vəziyyəti
müəyyən olunur bunun izlənməsi texniki cəhətdən çətin məsələ
olmadığından. Bunu filiz kütləsinin sərhədini müəyyən etməyə,
onun forması haqda təsəvvür yaratmağa və ölçülərini
aydınlaşdırmağa zəmin yaradır.
31-ci şəkildə yüklü kütlə üsulun köməyi ilə laylarda Yeraltı
suların axma istiqamətini və sürətini təyin edilmə imkanı
göstərilmişdir. Bu məqsədlə yüklü kütləni quyuya salmazdan
əvvəl tədqiq olunan lay səviyyəsində bir torba xörək duzu
Yerləşdirirlər və elektrodlardan birini torbanın yanında
Yerləşdirirlər. Sonra AB elektrodlar cərəyan mənbəyinə
birləşdirilir, laya duz yayılandan sonra quyu ətrafında profil boyu
potensiallar fərqi ölçülməyə başlanır. Potensialar fərqinin ən
böyük qiyməti quyunun başında müşahidə olunur. Ekvipotensial
xətlər quyunun ətrafında dairəvi formada olur, mərkəzi isə
quyunun mərkəzi ilə üst-üstə düşür (şəkil 31-ə bax). Əgər biz
əməliyyatı müəyyən vaxtdan sonra aparsaq, potensialın ən böyük
qiy
82
Şək. 31. YKÜ ilə Yeraltı suların axma sürətinin və istiqamətinin təyin
olunması üçün qurğunun sxemi1-sulu qat; 2-duzlu su; 3-məhlulun duzlaşması anı; 4-
bir qədər vaxt keçdikdən sonra; 5 və 6 həmin anlara müvafiq potensialar fərqinin
qrafiki
.
məti yeraltı suların axma istiqamətində hərəkət etdiyini və
ekvipotensial sahənin xətləri ellips forması aldığını müşahidə
etmiş oluruq. Bununla da nəinki yeraltı suların axma istiqamətini,
eyni zamanda axma sürətini də təyin edə bilərik.
5.4. Təbii elektrik sahələrini öyrənən üsul
Təbii elektrik sahəsi üsulu yerdə baş verən elektrokimyavi
hadisələrə əsaslanır. Buraya təbii elektrik sahəsi üsulu, qütbləşmə
yaratmaq üsulu (QY) və s. daxildir.
Təbii elektrik sahələriniöyrənən üsul (TS)
Filiz kütlələrinin
oksidləşməsi, yaxud bərpası prosesində yaranan və zamana görə
sabit elektrik sahəsinin ölçülməsinə əsaslanır. Belə bir proses
süxurlarn məsamələrindən suyun süzülməsi və diffuziyası zamanı
baş verir.
Filiz mineralları ilə təsvir olunan yatağın sərhədində elektron
keçriciliyi ilə ion keçiricilikli Yeraltı məhlulların sərhədində
83
potensial sıçrayışla dəyişir. Filiz kütləsinin üst hissəsi yuxarıdan
gələn oksigenlə zəngin olan sularla yuyulur, bu hissə oksidləşmə
mühitinə çevrilir, aşağı hissə isə özünün ilkin vəziyyətində qalır.
Buna görə də filiz yatağının üstü müsbət, alt hissəsi isə mənfi
yüklənir (şəkil 32).
Yatağın Yerləşdiyi süxurlarda isə bunun əksinə, Yerin səthinə
yaxın hissəsi mənfi, alt hissə isə müsbət yüklənir. Buna görə də,
filiz kütləsinin üst hissəsindən onun kökünə doğru cərəyan
axmağa başlayır. Bu proses uzun müddətli və davamlıdır. Yerin
səthində filiz kütləsi üzərində elektrik sahəsinin yaratdığı mənfi
anomaliya müşahidə olunur (şəkil 32-yə bax). Oksidləşmə və
bərpa prosesi əsasında sulfid yataqları üzərində, mənfi
anomaliyanın amplitudu mis, qurğuşun, molibden və metallar
üzərində adətən 100
÷300 mV, antrasit, qrafit və kömürlü şist
layları üzərində isə 800
÷1100 mV olur. Filtirasiya potensialının
dəyişməsi bir kilometrdə bir neçə yüz mV-a çatır. Potensialın
artımı mayenin axma istiqaməti ilə üst-üstə düşür.
Texniki cəhətdən təbii sahə üsulu sadəliyi və yüksək
məhsuldarlığı ilə fərqlənir. TS üsulunun qurğusu iki elektroddan
ibarətdir, bunlardan N tərpənməz olaraq başlanğıc nöqtəyə
birləşdirilir. İkinci elektrodun M Yeri ardıcıl olaraq profil üzrə
dəyişdirilir.
84
Şək. 32. Oksidləşmiş sulfid yatağı üzərində əmələ gələn təbii
elektrik sahəsinin mənfi anomaliyasının potensial sxemi. QSS-qrunt
sularının səviyyəsi.
Oksidləşmə və bərpa prosesi dövrü uzun geoloji zaman
ərzində elektrik cərəyanının təsiri nəticəsində təbii elektroliz
prosesi baş verir, bu da metalların xeyli hissəsini başqa Yerə
daşıyıb yenidən çökdürərək zəngin sənaye əhəmiyyətli filiz yatağı
əmələ gətirəcək.
5.5. Dəyişən cərəyan üsulu
Yerdə elektromaqnit sahəsi yaratmaq üçün elektrik kəşfiyya-
tında xüsusi dəyişən cərəyan verən generatorlardan istifadə
olunur. Bu üsullardan bir neçəsi radio verilişləri stansiyalarının
yaratdığı elektromaqnit sahənin ölçülməsinə əsaslanır. Digəri isə
ionosferdə əmələ gələn təbii elektromaqnit sahələrin və ildırım
boşalmalarının yaratdığı sahələri ölçməklə məşqul olur.
Elektromaqnit üsulun vacib üstünlüyü cərəyanı Yerə
elektrodla yox , induksiya yolu ilə vermək imkanına malik
olmasıdır. Bu çərçivə formalı maqnit antenaları ilə, yaxud da
85
Yerin səthinə qoyulmuş Yerlə birləşdirilməmiş qalın naqil ilgəklər
vasitəsilə yaradılır.
Bu üsul elektrik kəşfiyyat işlərini qayalıq Yerlərdə, qışda
donmuş ərazilərdə aparmağa imkan verir və bu zaman Yerlə
qalvanik birləşməyə ehtiyac qalmır.
Elektromaqnit üsulun köməyi ilə geniş məlumat əldə etməyə
səbəb bir neçə parametrin eyni zamanda təyin edilməsindən irəli
gəlir. Misal üçün elektrik və maqnit sahələrinin tərkib hissələrinin
faza və amplitudunun təyin edilməsi. Elektrik cərəyanı, bazalt və
uzun müddət buzlaşmış zonalar ŞEZ üsulunda sabit cərəyan üçün
keçilməz maneələrə çevrildiyi halda, elektromaqnit üsulu ilə
aparıldıqda maneələr aradan çıxır. Əksinə üstdə keçirici olmayan
qatın olması keçirici qatda induksiya yolu ilə ikinci elektromaqnit
effektini yaratmağı asanlaşdırır. Elektromaqnit üsulun digər
üstünlüyü sahənin induksiya yolu ilə həyəcanlandırılması və
elektromaqnit siqnalların qəbul olunması zamanı Yerlə birləşmiş
metal elektrodlardan istifadə olunmamasıdır.
5.6. Maqnitometrik üsul
Bu üsul Yerin təbii regional elektromaqnit sahəsinin dəyişən
hissəsinin ölçülməsindən ibarətdir. Maqnitotellurik sahə Yer
qabığının xeyli hissəsində yaranır və kosmosda gedən proseslərin
nəticəsidir. Onun mənşəyi Yerin ionosfera qatına günəşdən gələn
yüklü hissəciklərin təsiri ilə bağlıdırlar. Geomaqnit sahənin dəyiş-
məsi (variasiyası) və maqnit burulğanlığı maqnitotellurik
cərəyanın sinxron dəyişməsinə gətirib çıxarır. Bu sahənin elektrik
hissəsinə tellurik cərəyan, yaxud da Yer cərəyanı deyilir.
Məlumdur ki, cərəyanın tezliyi nə qədər çox olsa, onun çox
hissəsi səthdən keçir. Buna skin effekt deyilir. Uzun dövrlü
dəyişmələr Yerin dərin qatlarına daxil olur və ərazinin dərinlik
quruluşu haqqında məlumat verir. Elektromaqnit sahənin qısa
dövrlü dəyişməsi Yerin üst qatının kəsilişini təsvir edir. MTZ-nin
əhatə dərinliyi bir neçə kilometrə yaxındır. MTZ-nin köməyi ilə
platforma ərazisində kristallik bünövrənin səthinin quruluşu
(relyefi) öyrənilir və çökmə örtüyü laylara ayırır. Bu üsul
Dostları ilə paylaş: |