Aparan yol kimi

£u«d-Mgmnıadov.
Kulturologiya cffektivli hav al  »э faalivvala aparan vol
Ф  Proqnozlaşdınlmış
Vəzifə
 
- 
keyfiyyət,  kəmiyyət,  struktur,  funksional,  müqayisəli, 
genetik,  tarixi 
qanunauyğunluqların 
sistemli  təhlilinə  və  sosial- 
mədəni inkişafin  reallıqlarına əsaslanan  gələcəyin qabaqlanması.
Nəticə
 
-  qarşıda duran  dövr ərzində  həyat  fəaliyyətinin  mümkün 
istiqamət  və nəticələri haqqında  elmi təsəvvürlərin yaradılması.
KULTUROGENEZ
innovasiyaların təzahürünün üç əsas mənbə,  tip və sahəsi.
• Kulturogenez
 
nəsillərin,  innovasiyalı  həyat  fəaliyyətin  ideya və 
vasitə  varisliyinə əsaslanan, mədəni  irsinin sintez  prosesidir.
•  Bu  prosesdə  ənənəvi  və  yenilikçi  mədəniyyət  mühüm  rol 
oynayır.
İnnovasiyaların üç əsas mənbəyi
&  konvergent inkişaf (mədəniyyətlərin  yaxınlığı  və oxşarlığı); 
t,  diffuziya (mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri); 
t,  mədəniyyətlərin  mənşəyinin eyniliyi.
Yeniləşmənin üç əsas tipi
t/  gözlənilməz  transformasiya (mutasiya);
&  stimullaşdınlmış transformasiya;
&  birbaşa istifadə.
İnnovaliya təzahürünün üç əsas sahəsi 
й?  texnologiya 
t)  adi  mədəniyyət 
Ф  ideologiya
48
Fuad M?mroxlov
Kulturologiva effektivli havat va faalivvəla aparan vol
MƏDƏNİYYƏTİN “ŞAQULİ” VƏ “ÜFÜQİ”
GÖSTƏRİCİLƏRİ
“
Şaquli”  və  “üfüqi” 
mədəniyyət  iki  qarşılıqlı  əlaqəli 
göstəricilərdir.
Mədəniyyətin  “şaquli”  göstəricisi  irəli,  yeniliyə  və  qeyri- 
ənənəviyə  hərəkət  eneıjisini  ifadə  edən,  gələcəyə  istiqamətlənmiş 
ruhi (əqli və mənəvi) həyəcandır.
Mədəniyyətin  “şaquli”  göstəricisinin  hərəkətverici  qüvvəsi 
yenilikçi  ruha  malik  ,  ətraf aləmi  dəyişdirmək  və  təkmilləşdirməyə 
motivləşmiş “yaradıcı ziyalılardır”.
Yeni  ideya  ardıcıl  olaraq  üç  mərhələdən  keçir:a) 
inkar;  b) 
tərəddüd;c)  təsdiq.N.Bora  görə,  yeniliyiin  ictimai  şüura  təlqin 
edilməsi  ardıcıl  olaraq,  aşağıdakı  psixoloji  pillələrdən  keçir:  l.”Bu 
ola  bilməz”  2.”  Bunda  nə  isə  var”  3.  Sözsüz  bu  düzdür”.Bu  üç 
pilləni  keçəndən  sonra  “şaquli”  ardıcıl  olaraq,  “üfüqiyə”  çevrilir. 
Lakin  cəmiyyətdə  olan  ənənəvi  təfəkkür  stereotiplərinə  görə, 
birqayda 
olaraq, 
yenilik 
müasirləri 
tərəfindən 
layiqincə 
qiymətləndirilmir,  çox  halda  isə,  ona  qarşı  böyük  müqavimətlər 
göstərilir.
Mədəniyyətin “üfüqi”  göstəricisi -  ziyalıların  yaradıcı  olmayan, 
nisbətən  konservativ,  həmçinin,  cəmiyyətin  adi  stereotip  düşüncəli, 
passiv  müşahidəli,  mədəni  nailiyyətlərin  istehlakçıları  olan 
hissəsidir.  Mədəniyyətin  “üfüqi”  göstəricisi  mədəni  nailiyyətlərin 
zaman  və  məkanca  mənimsənilməsi,  elitar  mədəniyyətin  kütlələrə 
ötürülməsi,  eləcə  də  təhsil  və  maarifləndirmə,  mədəni  mübadilə  və 
milli mədəniyyətlərin  qarşılıqlı zənginləşməsinin nəticəsidir.
Mədəniyyət -  yaradıcı proses, sivilizasiya isə - onun əməli ifadəsi 
kimi  qəbul  edilərsə,  onda  “şaquli”  və  “üfüqi”  göstəricilər 
mədəniyyətin və sivilizasiyanın rəmzləri kimi qəbul edilə bilər.
1867-1868-ci  illərdə  Yaponiyada  “yuxandan”  həyata  keçirilmiş 
“Meydzi  maarifçi  hakimiyyəti”  adım  almış  Meydzi  mədəni  inqilabı 
mədəniyyətin  şaquli  göstərəcilərinin 
üfüqiyə  çev  rilməsinin 
effektiv  sosial  texnologiyasının  ən  parlaq  nümunələrindən  biridir.
49

---

Fuad  Mamroadov
Kullurologlva effektiv» hwat n  faallvvata aparan vol
Bu  mədəni  inqilab  nəticəsində  bir  neçə  onillik  ərzində  feodal- 
avtoritar  Yaponiya,  yoxsul samuray ölkəsindən  zəngin bir dövlətə 
çevrilib,  artıq  XIX  əsrin  əvvəllərində  dünyada  beş  inkişaf  etmiş 
sənaye  dövlətlərindən  biri  olmuşdu.  Ölkədə  köhnə 
feodal 
(piramidal)  sosial-siyasi  sistemdən  yeni,  demokratik  (rombşəkilli) 
sistemə keçid prosesi başlamışdı.
İkinci  dünya  müharibəsindən  sonra  ,  düzgün  sosial-mədəni 
siyasət  nəticəsində,  intensiv  inkişaf edən  Yaponiyada  cəmiyyətin 
demokratikləşməsi  həyata  keçirilmiş,  intellektual  mədəniyyət  və 
onunla 
əlaqədar, 
istehsalatda  yüksək  rəqabətqabiliyyətli 
texnologiyaların  prioritetləri  təmin  edilmiş,  bunlar  isə  birlikdə, 
cəmiyyətin  sosial 
strukturunda  orta  sinfin  üstünlüyünə 
və 
vətəndaşların keyfiyyətli  həyatının, eləcə də  yüksək rifahının təmin 
edilməsinə  gətirib çıxarmışdır.
“RUHİ İSTEHSAL” SİSTEMİ
Ф  Ruhi dəyərlərin istehsal sisteminə
- həqiqəti mənimsəmə nəticələrinin dörd növ ifadəsi daxildir:
©  elmi idrak və onun əsasında  yaranan ictimai şüur və ideologiya, 
eləcə də dini və
qeyri-elmi  şüur növləri  və ideologiyalarla bağlı  olan  konseptual- 
nəzəri
 
ifadə  ;
©  ictimai  və şəxsiyyətlərarası  münasibətlər və bu münasibətləri 
idarə edən  mənəvi və
hüquqi  normaların dərk edilməsini nəzərdə tutan etik
 
ifadə  ;
©  həqiqətin  obrazlı dərki  və  təsvirini nəzərdə tutan bədii-estetik 
ifad ə;
©  fərdlərin  əmək  vərdişləri,  adət  və  şüurunun  formalaşması, 
insanların gündəlik
praktik  həyat  təcrübəsi  toplamaları  ilə  əlaqədar  olan  praktik 
ifadə.
50
1
*   Ruhi dəyərlərin  mühafizə sistemi
- 
ruhi  dəyərlərin  iki  tip  mühafizə  vasitəsi  ilə  ruhi  dəyərlərin 
saxlanması.
toplanması və ötürülməsini təmin edir:
© 
Bioloji  mühafizə
 
- bəşəriyyətin  yaratdığı  xüsusi  işarə  sistemi 
ilə ifadə olunan  bilik,
təsəvvür, bacarıqların  saxlanıldığı  insanların canlı yaddaşı;
© 
Süni mühafizə - kitabxana, arxiv, muzey, qalereya, kino,-foto,- 
video,- fonotekalar və
digər işarə sistemlərini toplayıb qoruyan müəssisələr.
Ф  Ruhi dəyərlərin  təbliği, istehlakı və mənimsənilməsi sistemi
- 
həqiqətin  ruhi  mənimsənilməsinin  mədəni  dəyərlərdə 
əks 
olunmuş  nəticələrinin
insanlara iki səviyyətdə ötürülməsini təmin edir:
©  bilavasitə 
mikromühit  -  ailə,  əmək  kollektivi  və  digər 
mikrososiumda  səviyyəsində
dəyərlərin institutdankənar ötürülməsi
 
yolu ilə;
©  uşaq  məktəbəqədər  müəssisələri,  bütün  növ  və  səviyyədəki 
məktəblər, maarif
müəssisələri  və təşkilatlar , kütləvi  kommunikasiya sistemləri 
olan mətbuat, kino,
radio,  televiziya,  audio-video  vasitələr,  internet  səviyyəsində 
institusion  təhsil
vətərbiyə vasitəsi ilə.
Fuad  Mamm»dov____________ Kulturokgiva effektivli 
IWYUt.ra 
foaliyvate aparan vol
MƏDƏNİYYƏTİN  SİNERGETİKASI
Mədəniyyətin 
inkişafında 
daxili  ziddiyyətlərdən 
öz-özünə 
yaranan 
sinergetika 
proseslərin 
mühüm 
əhəmiyyəti 
var. 
Mədəniyyətin  özünütəşkil  proseslərini  əks  etdirən 
sinergetika 
sosial  mühitlə  sabit  qeyri-tarazlıq  münasibətində  olan  mürəkkəb 
mədəni  sistemlərin 
öz-özünə  yaranması 
və  saxlanması 
mexanizmlərinin 
fəaliyyəti  ilə  şərtlənir.  O,  mədəni  inkişafin
51

---