Aparan yol kimi

Fuad  Mammadov
Kulturologiva effeklivli havat  >a faallvvata aparan vnl
gözlənilməzliyindən  irəli  gələn  ziddiyyətli  faktorlann  yaradıcı  və 
yayıcı təsirlərindən çox asılıdır.
Bütöv  makrosistem  olan  mədəniyyət,  öz  sərbəst  hərəkətləri  ilə 
yeni  forma  və  mikrosistemlər  yaradan  bir  çox  qarşılıqlı  əlaqəli 
komponentlərdən  ibarətdir.  Bu  mikrosistemlər  həm  öz  aralarında, 
həm  də  ətraf  mühitlə  açıq  informasiya,  dəyər,  eneıji,  maddələr 
mübadiləsində  olaraq, bir-birinə müəyyən resurslar ötürür.
Mədəniyyətin 
inkişafi  və  onun  sosiao-mədəni  sistemlərinin 
formalaşması,  sabitliyini  saxlayan və dəyişdirən əlaqələr,  yeniliklər 
hesabına  tənzimlənir.  Müxtəlif  faktorlann  təsiri  altında 
daxili 
əlaqələrin  pozulması, 
kəmiyyət  və  keyfiyyət 
dəyişiklikləri 
nəticəsində yaranan qeyri-sabitlik və böhran vəziyyəti  mədəniyyətin 
dövri özünütəşkil proseslərini  stimullaşdınr.
Mədəniyyətin  qeyri-sabit  sinergetik  fazalan  insani,  sosio, 
regional  və  qlobal  səviyyədə  onun  gələcək  inkişafinın  rəngarəng 
ssenarilərini  nəzərdə  tutur.  Bununla  belə,  mədəniyyət  qlobal 
sistemlərin 
ümumi  fəaliyyət  qanunauyyğunluğuna  tabe  olaraq, 
insanın  şüurlu  yaradıcılığının,  xüsusilə  də  intellektual  fəaliyyətinin 
məqsədyönlü  fəaliyyətinin təsiri  altındadır.  Onun  inkişaf  istiqaməti 
siyasi  prioritetlər,  mədəni  siyasət,  dövlət  idarəçiliyi,  hüquqi  və  etik 
normalar,  maraq  və  tələbnatlann  dəyişmə  sistemi  ,  eləcə  də  digər 
obyektiv və subyektiv  faktorlardan asılıdır.
Mədəniyyətin  dinamik  sabitliyi  və  mütəmadi  olaraq  yeniləşib, 
daha  yüksək  keyfiyyət  səviyyəsinə  çatması  üçün  obyektiv 
ziddiyyətlər  və 
böhranlar  aradan  qaldırılmalı,  onun  tərkib 
elementlərinin ahəngdarlığı təmin edilməlidir.
Mədəniyyətin  sinergetikasımn  öyrənilməsi,  ruhi  mədəniyyətin 
qeyri-entropik  faktorlarından - şüur, intellekt, psixikanın mənşəyi  və 
təkamülünün səbəb asılılığını  müəyyənləşdirməyə kömək edir.
52
Fuad  Mammadov
Kulturologiva effeklivli havat va faalivvata aparan vol
• 
Şəxsiyyətin mədəniyyəti
ŞƏXSİYYƏTİN  FORMALAŞMASI  FAKTORLARI
I.  UNİVERSAL FAKTORLAR
1.  Tərbiyə
2.  Təhsil
3.  Sosial mühit
4.  Genetik kod
5.  Xarakter
• 
Şəxsiyyətin formalaşması  üçün  mədəni  dəyərlər sistemi  və  milli 
ənənələrin əhəmiyyəti 
mühümdür.
• Şəxsiyyətlərin  mədəniyyətlərinin  rəngarəngliyi,  müəyyən  qədər, 
Lütvi Zadənin qeyri-səlis
məıntiqnin  qanunları və bürclərin təsiri ilə şərtlənir.
II.  ŞƏXSİYYƏTİN AİLƏDƏ FORMALAŞDIRILMASI
I.  Uğurlu  uşaqlar
a.  Valideynlər yaxşı olarsa
1.  Ailədə düzgün tərbiyə
2.  Pozitiv genetik kod
3.  Yaxçı sosial mühit (kollektiv, cəmiyyət)
4.  Şəxsiyyətin güclü xarakteri güclü iradə və düzgün psixologiya
5.  Müəllimlərin pozitiv təsiri
b.  Valideynlər pis olarsa
1.  Müəllimin pozitiv təsiri
2.  Şəxsi ləyaqət hissi
3.  Yüksəlişə meyl
4.  Valideyn məzəmmətindən çəkinmə
5.  Əlverişli sosial mühit
6.  Şəxsiyyətin güclü xarakteri güclü iradə və düzgün psixologiya
53

---

Fuad  Mammado*
Kulturologiva gfTektlvIi havat va faalivvata aparan YQİ
II. Uğursuz uşaqlar
a.  Valideynlər yaxşıdırsa
1.  Əlverişsiz sosial mühit
2.  Zəif iradə
3.  Qeyri-sabit psixılıgiya
4.  Müəllimlərin zəif təsiri
5.  Valideynlər arasında pis münasibətlər
6.  Valideynlərin diqqətinin azlığı
b.  Valideynlər pisdirsa
1.  İrsiyyətin pisliyi
2.  Valideynlərin diqqətinin azlığı
3.  Valideynlər arasında pis münasibətlər
4.  Əlverişsiz sosial mühit
5.  Zəif iradə
6.  Qeyri-sabit psixılıgiya
7.  Müəllimlərin zəif təsiri
ŞƏXSİYYƏTİN YARADICI TƏFƏKKÜRÜNÜN 
SƏVİYYƏ VƏ TİPLƏRİ
1. 
Məntiqidən qabaqkı 
©  mifoloji
©  bədii-obrazlı 
©  intuitiv
2. 
Dünyagörüş*
© 
fəlsəfi
©  dini
54
Fuad  M?mm»d
9
v
Kulturologiva effckljvli havat va faalivvata aparan  yol
3. 
Elmi"
©fundamental-nəzəri 
© məntiqi-tarixi 
©  metodoloji
4. 
Texnoloji
©  tətbiqi
©  mühəndis-texniki 
©  konstruktor 
©  istehsal-iqtisadi
5. 
Siyasi
© Dövlət 
© İctimai 
© Beynəlxalq
6. 
İdarəetmə
© təşkilati-inzibati 
© hüquqi 
Qetik
*  Lütvi  Zadənin  qeyri-səlis  məntiq  nəzəriyyəsinə  uyğun  olaraq, 
dünyagörüş  səviyyəsi  arxaik mifoloji, bədii-obrazlı  metodoloji  və  ya 
elmi xarakter ala bilər.
*  *  Elmi  səviyyə  təfəkkürün  ən  yüksək  pilləsi  və  tipi  olmaqla 
obrazlı, intuitiv və ya fəlsəfi təfəkkürün  mövcudluğunu  tələb edir.
Şəxsiyyətin  siyasi,  idarəetmə  və 
texnoloji  təfəkkürünün 
düzlüyünün mühüm şərti onun
təfəkkürünün elmi səviyyəsinə nail olmaqdır.
Effektiv  idarəetmə  üçün  elmi  təfəkkür  səviyyəsinin  əhəmiyyəti 
böyükdür.
55

---

Kuad  Mammadov
Kulruroloeiva effeklivli hovat 
у д
 
faaljyyata aparan vol
MƏDƏNİ SƏBATSIZLIQ VƏ 
DİLETANTİZM
•  Mədəniyyətə qarşı  səbatsızlıq
©  insanın təhsil və tərbiyə təcrübəsinin azlığına  dəlalət edir,
©  və  ya  irsi  imkanlar  və  şəxsi  keyfiyyətlərlə  şərtlənən  istək  və 
qabiliyyətlərlə,
©  eləcə də, vətəndaşlıq şüuru ilə müəyyən olunur.
• Diletantizm
©mədəni  dəyərlərə  keyfiyyət  deyil,  kəmiyyət  baxımından  səthi 
istehlakçı münasibəti.
BMT İNKİŞAF PROQRAMINDA QƏBUL EDİLMİŞ 
İNSAN  İNKİŞAFI İNDEKSİ
»  Əhalinin təhsili 
»  Əhalinin gəlir səviyyəsi 
»- İnsan həyatının uzunluğu
Bu üç göstərici,  müəyyən  dərəcədə,  cəmiyyətin ümumi  mədəni 
inkişaf səviyyəsinin 
funksiyal andır.
©  ruhi  mədəniyyətin  əsası  olan  təhsil  ölkənin  mədəni  siyasətinin 
ölkənin mədəni
siyasətinin  düzgünlüyü və effektivliyindən asılıdır.
©  gəlir  səviyyəsi  vətəndaşlann  bilik  və  bacanğından,  eləcə  də 
cəmiyyətin iqtisadi
inkişaf  səviyyəsi  və  paylama  münasibəti  mədəniyyətindən 
asılıdır.
©həyatın  uzunluğu əhalinin  ümumi mədəni, tibbi və ekoloji  bilik, 
eləcə də  ölkənin
səhiyyə sisteminin  səviyyəsi ilə müəyyən olunur.
56
Fuad  Marnryıadov
Kulturologiva effcktivli həyat 
уд
 fəaliyyətə aparan  vol
• Mədəniyyət, etnos, millət
MƏDƏNİYYƏTİN ETNİK-MİLLİ 
XARAKTERİSTİKALARI
Ф  İşarə sistemi 
Ф  Milli psixologuiya 
Ф  Özünüdərk 
Ф  Mentalitet
Ф  Mədəni dəyərlər sistemi 
Ф  Həyat tərzi -  adət, ənənələr
*   Ənənəıvi davranış normaları
Ф  Həqiqətin  ruhi mənimsənilməsi zamanı  toplanmış təcrübə 
Ф  Milli incəsənət 
Ф  Folklor 
Ф  Mədəni irs 
tj  İnanclar, dini etiqad
•Mədəni dəyərlər
MƏDƏNİ  DƏYƏRLƏR
>  
Mədəni dəyərlər insanın həyat fəaliyyətini tənzimləyən  və dövlət 
siyasətinin
ideoloji  əsasını  təşkil  edən  sabit  mədəni  istiqamətlərdir.  Ruhi 
həyatın  müxtəlif
fakt,  hadisə və proseslərinə münasibət ifadə edən  ruhi dəyərlər, 
həm insannın
fərdi  həyat  yolu,  həm  də  insan  qruplarının 
fəaliyyət 
istiqamətini  müəyyənləşdirir.
>■  Mədəniyyətə  aid olan  dəyişikliklər ,  hər şeydən  əvvəl,  dəyərlər 
səviyyəsində -
ideal,  etika,  təhsil  sistemləri,  sosial,  istehsal  və  məıişət 
normativləri,  hüquq,
57

---