istifadə səmərəsini aşağı salır. Yeni ərazilərin mənimsənilməsi isə çoxlu
maddi və maliyyə vəsaiti tələb edir.
5.4.Problemin həlli yolları
Urbanizasiyanin şaxələnməsinin qarşısnı almaq, onun insanın
sosial-
iqtisadi və mədəni inkişafına və yaşayış tərzinə mənfı təsirini
azaltmaq bir sıra tədbirlərin bəyata keçirilməsini tələb edir.
İlk növbədə elmi-texniki tərəqqinin kompleks şəkildə sürət-
ləndirilməsinə səylər artırılmalıdır. Təhlil göstərir ki, məsələyə yaradıçı
şəkildə yanaşdıqda, urbanizasiya prosesləri düzgün idarə edildikdə,
əhalinin həyat tərzinin yaxşılaşması baxımından iqtisadiyyatı inkişaf
etdirdikdə əldə edilən nəticələr qənaətbəxş olur. Dünya miqyasında
götürdükdə bu sahədə müsbət təcrübə vardır.
Təhlil göstərir ki, XIX əsrin 80-cı illərindən başlayaraq urba-
nizasiya prosesində yeni və elm üçün çox maraqlı dəyişikliklər hiss
olunmaga başlamışdır. Bir tərəfdən şəhər əhalisinin sayı getdikcə artır,
digər tərəfdən inkişaf etmiş ölkələrdə şəhərlərin böyüməsi prosesinin
dayanması və əks prosesin - iri şəhərlərdən əhalinin çıx-ması, kiçik və
orta şəhərlərdə, digər qeyri-itsehsal fəaliyyəti üstün-lük təşkil edən
ərazilərdə cəmlənməsi müşahidə olunur. Bu proses ABŞ-da daha çox
gözə dəyir. Burada sənayedə çalışan fəhlələrin xüsusi çəkisi, bütün
işləyənlərin cəmi 25%-ni təşkil edir, qalan 75% işçilər isə sosial-məişət,
tibbi, nəqliyyat, təhsil, idman və s. bu kimi xidmət sahələrində çalışırlar.
Əldə edilmiş bu müsbət halın başlıca səbəbi ETT-ni məqsədyönlü
sürətləndirmək,
yüksək
səmərəli
istehsalların
yaradılması,
məhsuldarlığın yüksəldılməsi ən başlıcası isə iqtisadi inkışafın sosial
yönümlü (insan naminə, insan üçün) modelinin seçilməsidir. Bu bir
daha ona sübutdur ki, insan həmişə fəaliyyəti üçün münasib və sərfəli
yerdə yaşamaq istəyır. Məsələyə bu cür yanaşmağın nəticəsidir ki,
ABŞ-da, İngiltərədə. Hollandiyada, İveçrədə və digər ölkələrdə
suburbanizasiya prosesləri artıq başlanmışdır.
Ümumilikdə məsələyə yanaşanda təyin etmək olar ki, urbani-
zasiyanin şaxələnməsi iki amillə baş vermişdir: iqtisadi və sosial,
iqtisadi amil şəhərlərdə sənayenin inkişafı ilə bağlı olur. Yeni yara-dılan
iş yerlərində işləmək üçün demoqrafık artıma malik kənd yerlərindən
əhalinin şəhərə axını baş verir. Sosial amilin iqtisadiy-yatın inkişafı ilə
əlaqəsi, demək olar ki, çox zəifdir. Əhalinin kənd yerlərindən şəhərlərə
axınına səbəb, bir qayda olaraq, oradakı yük-sək yaşayış səviyyəsi, iş
tapmaq, ixtisas artırmaq, dünyagörüşünü yaxşılaşdırmaq imkanları və s.
olur. Buna görə də urbanizasiyanin qloballaşmasının qabağını almaq
üçün kiçik və böyük şəhərlərin meydana gəlməsi və onların sosial
inkişafının qayğısına qalmaq lazımdır. Bu yolla urbanizasiya prosesinin
zəiflədilməsi inkişaf etmiş ölkələr üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu
ölkələrdə XXI əsrin əvvəlində də urbanizasiya əsasən sosial amilin
təsiri altındadır. Digər yerlərdə yaxşı şərait görməyən əhali, şəhərlərə üz
tutur və urbanizasiyanın şiddətlənməsinə səbəb olurlar.
Bir qlobal problem kimi urbanizasiyanin həlli eyni zamanda
prosesin ölkələr və dünya miqyasında düzgün idarə olunmasından da
cox asılıdır.
§6.
DEMOQRAFİK PROBLEM
6.1.Problemin
qloballığı
Müasir dövrün
on qaynar qlobal problemlərindən biri demoqrafik
problemdir.
İndi bu məsələyə dünyanın demək olar ki,bütün qəbildən
olan
alimləri, mütəxəssisləri, dövlət və siyasət xadimləri diqqət
yetirmək zərurəti ilə üzləşmişlər. Dünya təşkilatlarını da bu məsələ
ciddi narahat edir.
Bu narahatlığın əsas səbəbi də odur ki, təxminən XIX əsrin ikinci
yarısından başlayaraq dünya əhalisinin sayı tarixdə görünməmiş sürətlə
artmağa başlamışdır. Dünya iqtisadiyyatna aid dərc olunmuş
məlumatlara görə bizim eramızın əvvəlində dünya, əhalisinin sayı 256
milyon nəfər təşkil edirdi. 1000-ci ildə bu rəqəm 280 milyona, 1500-ci
ildə isə cəmi 427 milyona qədər artmışdı. 300 ildən sonra, yəni 1800-cü
ildə isə yer kürəsinin əhalisi artıq 952 milyon nəfər təşkil edirmiş. XIX
əsr ərzində dünya əhalisinin sayı 700 milyon nəfər çoxaldı və 1900-cü
ildə 16521 milyona çatdı. XX əsrin birinci yarısında isə əhalinin mütləq
artımı 845 mln. nəfər təşkil etdi və 1950-ci ildə dünya əhalisinin sayı
2,5 milyard nəfər oldu. Bu dövrdən sonrakı 30 ildə əhalinin mütləq
artımı nə az, nə çox - 2 milyard nəfərə bərabər oldu və 1980-cı ildə
dünya əhalisnin sayı 4,432 milyard nəfərə çatdı. Sonrakı 20 ildə əhalinin
artımı təxmini hesablamalara görə 1,5 milyard nəfərdən çox artmış və
2001-
ci ilin astanasında 5,5 milyard nəfərə çatmışdır.
Müasir demoqrafık vəziyyət bir də ona görə qlobal xarakter
daşıyır ki, əhalinin güclü artımı dünya əhalisinin çox hissəsinin (2/3
hissəsindən çoxunun) məskunlaşdığı Asiya, Afrika və Latın
Amerikasında baş verir. Problemi kəskinləşdirən bir də odur ki,
məhz bu ölkələr iqtisadi, sosial və mədəni cəhətdən geri qalırlar. Bu
ölkələrdə əhalinin sayının hər 20-30 ildən bir-iki qat artmasını da bura
əlavə etsək, onlarda ərzaq, mədəni inkişaf və təhsil məsələlərinin
həllinin nə dərəcədə ağır olması aydın olar.
Demoqarfık siyasət hər bir suveren ölkənin öz səlahiyyətlərinə
daxil olsa da, son nəticədə konkret bir ölkədə yaranan gərginlik bütün
dünya iqtisadiyyatna təsir göstərir. Lakin bu məsələnin bir tərəfıdir.
Məsələnin ikinci tərəfi iqtisadi inkişafı dərindən başa düşmək və onun
həllinə kompleks yanaşmaq zəruriyyətinin ortaya çıxması ilə bağlıdır.
Təcrübə göstərir ki, yer kürəsində fəaliyyət göstərən insanlar uzun illər
və əsrlər boyu təbiətdən qidalanıb, iqtisadiyyat yaradıblar, sonra
iqtisadiyyatı daha da inkişaf etdirmək haqqında düşünüblər. Bir sıra
ölkələrdə buna nail də olublar. Lakin XX əsrin son onilliklərində məlum
olub ki, məsələyə kompleks münasibət demək olar ki, olmayıb. Ancaq
iqtisadi nəticələr uğrunda mübarizə aparılıb. Lakin bu nəticələrin təbiətə
münasibət və sosial inkişaf baxımından nə dərəcədə səmərəliliyi bütün
ölkələrdə eyni dərəcədə nəzərə alınmamışdır. Keçən əsrin son
onilliklərində əksər tədqiqatçılar, dövlət xadimləri və hətta siyasətçilər
başa düşməyə başlamışlar ki, iqtisadi fəaliyyət ümumbəşəri fəaliyyətin
bir hissəsidir və iqtisadi inkişaf konsepsiyasına hərtərəfli yanaşmaq
zəruriyyəti meydana çıxmışdır və hər hansı bir iqtisadi məsələ bütün
qlobal problemləri və ilk növbədə də demoqrafık problemi maksimum
nəzərə almaq şərtilə həll edilməlidir. Əks təqdırdə əldə edilən iqtisadi
nəticələr həll olunmamış və getdikcə kəskinləşən digər məsələlərin təsiri
altında öz əhəmiyyətini itirə bilər. İctimai inkişafın daha geniş
konsepsiyasının mahiyyəti də bundadır.
Dostları ilə paylaş: |