6.2.Əhali artımının dinamikası və proqnozu
Hesablamalar göstərir ki, əhalinin artım sürəti əsrlər boyu
dəyişmişdir. Son meyl artım sürətinin çoxalması ilə müşahidə edilir. Bu
artımı əyani surətdə göstərmək üçün bir neçə üsullar yanaşmalardan
istifadə edilir. Dünya əhalisi sayının sürətlə artmasını əyani şəkildə
göstərmək üçün "ikiqat artım müddəti” göstəricisindən istifadə edilir.
Təsdiq edilmişdir ki, dünya əhalisi ikiqat artması birinci dəfə 1500 ilə
(1-1500-
ci illər), ikinci dəfə 300 ilə (1500-1800-ci illər), üçüncü dəfə
120 іlə (1800-1920-ci illər) dördüncü dəfə ısə cəmi 50 ilə (1920-1970-ci
illər) baş vermişdir.
BMT-
nin apardığı tədqiqatlar və irəli sürdüyü proqnoza görə
dünya əhalisinin növbəti ikiqat artması müddəti 40-45 il təşkil edəcək.
Dünya əhalisinin sayı və onun artması əmsalı (fakt və
proqnoz)
İllər
Bütün
dünya
üzrə
İnkişaf
etmiş
ölkələrlə
İnkişafda olan ölkələrlə
Əhalinin
sayı
(mln.n)
5 il
müd -
dətinə
artım
əmsalı
Əhalinin
sayı
(mln.n)
5
il
müddətinə
artım
əmsalı
Əhalinin
sayı
(mln.n)
5il
müddətinə
artım əımsalı
1980
4432
1,72
1131
0,71
3301
2,08
1990
5242
1,65
1206
0,61
4036
1,98
2000
6119
1,50
1272
0,48
4847
1,77
2010
6998
1,27
1321
0,35
5667
1,49
2020
7813
1,07
1360
0,27
6451
1,24
2025
8195
0,96
1377
0.24
6818
1,10
BMT-
nin məlumatlarına görə əhali sayı dinamikasının əsas
pillələri özünün yüksəklişi ilə fərqlənir, lakin XXI əsrin astanasında
azalma əyani olaraq görünür. XXI əsrin əvvəllərində artım sürəti
azalacaq və proqnoza görə XXI əsrin axırında dünya əhalisinin sayı
sabitləşəcək və təxminən 10-12 milyard nəfər təşkil edəcəkdir.
Proqnozlarda о da qeyd edilir ki, əhalinin illik artımının mütləq
səviyyəsinin aşağı düşməsi inkişaf etmiş ölkələrdə keçən əsrin 60-cı
illərinin ikinci yarısından başlamışdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə isə bu
prosesin 2005-
ci ildən baş verəcəyi gözlənilir.
6.3.Demoqrafık partlayışların əsas səbəbləri
Tarixi baxımdan demoqrafık artım bioloji cəhətdən yox, sosial-
iqtisadi qanunauyğunluq nöqteyi-nəzərincə qiymətləndirilir. Burada bir
neçə dövr fərqləndirilir. Birinci dövr neolit dövrü adlanır. Bu dövr aşağı
səviyyədə doğum, yüksək səviyyədə ölümlə fərqlənirdi. Bu dövrdən
sonra ikinci dövr
də sosial-iqtisadi şərait dəyişmiş və əhalinin yüksək
doğum və yüksək ölümlə səciyyələnən təkrar istehsalı baş vermişdir.
Üçüncü dövr əhalinin təkrar istehsalı aşağı səviyyədə doğum və aşağı
səviyyədə ölüm prinsipi üzrə baş vermişdir.
İndiki dövrün özünəməxsus xüsusiyyəti yüksək iqtisadi, elmi-
texniki, mədəni yüksəliş əldə etmiş ölkələrdə əhali sayının artım
sürətinin çox aşağı və bəzən sıfıra yaxınlaşmasından və əksinə, iqtisadi
cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə əhali sayının çox sürətlə
(demoqrafık partlayışla) artmasından ibarətdir. Zəif inkişaf etmis
ölkələrdə əhalinin sürətlə artmasına "partlayış" kimi qiymət
verilməsinin əsasını, ayrı-ayrı ölkələrdə əhalinin yüksək artımı yox,
dünya əhalisinin 2/3-nin bu ölkələrdə yaşaması, ölənlərin sayının güclü
sürətdə azalması və bu ölkələrin çox kasıb olması təşkil cdir. Dərində
fikirləşəndə görmək olur ki, problemin mahiyyəti heç də əhalinin
artmasında deyil. Əsas məsələ bu ölkələrdə dövlətin səriştəsizliyidir.
Səriştəsiz idarəetmə üzündən məhsuldar qüvvələrin zəif inkişafı,
ictimai əmək məhsuldarlığının, aşağı olması, təsərrüfat strukturunun
geri qalması, sosial-mədəni inkişafın zəifliyi ailədə uşaqların sayının
artmasına müsbət təsir göstərir.
Demoqrafık proseslərdə mühüm rol oynayan amillərdən biri
həyatın, yaşayışın keyfiyyətidir. Həyatın (yaşayışın) keyfıyyəti de-dikdə
ilk növbədə hər bir insanın (fərdinin) yaşayıb yaratması üçün ətraf
mühitə olan tələbatının ödənilməsi səviyyəsi başa düşülür. Bu tələbat
dünyada qəbul olunmuş və insanın və canlıların normal yaşamasını
təmin edən standartlara görə təyin edilir. Həyat (yaşayış) keyfiyyəti
anlayışı həm təbii, təbii-sosial və həm də təmiz sosial-iqtisadi aspektləri
nəzərə alır. Yəni insanın keyfiyyətli yaşayışını sosial-iqtisadi vəziyyət
ilə yanaşı düşdüyü təbii və sosial-psixoloji mühit də təmin edir.
Tədqiqatçılar sübut etmişlər ki, yaşayışın keyfiyyəti aşağı düşdükcə
doğum artır.
6.4.Demoqrafik qlobal problem və iqtisadiyyat
Bütün ərazilər və ölkələr səviyyəsində sosial-iqtisadi inkişafın
demoqrafik topla
nanlarının rolu böyükdür. Demoqrafik proseslər bütün
ölkələrdə həm iqtisadi və həm də siyasəti formalaşdıran amillərdəndir.
Lakin fərqləndirici cəhət ondadır ki digər amillərlə müqayisədə
demoqrafik amil daha çox dayanıqlı və daha az idarə olunandır. Digər
tərəfdən demoqrafıya, iqtisadiyyat və siyasət arasında əlaqələr
çoxplanlıdır. Bu əlaqələrin öyrənilməsi idarəetmədə və iqtisadi inkişafı
təmin etməkdə hər şeydən mühüm olsa da, asan iş deyil. Elə qlobal
problemlərin meydana gəlməsi və getdikcə kəskinləşməsinin əsas
səbəbi də budur.
"Demoqrafik inkişaf” anlayışı "artım" anlayışından genişdir və
digər komponentlərlə yanaşı özündə həm təbiətdən, onun resurslarından
düzgün istifadə edilməsi, ətraf mühitin çirklənmədən qorunması,