baslamışdır. Deməli, urbanizasiyanın şaxələnməsi ənənəvi yolla
şəhərlərin sayının və ölçülərinin artması və kənd yerlərinin
"şəhərsayağılaşması" nəticəsində daha sürətlə inkişaf edir. Məsələnin
qloballığı bir də ondadır ki, urbanizasiya dünyanın bütün regionlarını
əhatə etməkdə davam edir və sanki bu qarşıalınma bir prosesə
çevrilmişdir. BMT və bir sıra region və dövlətlərin xətti ilə
urbanizasiya prosesi haqqında çoxlu məlumatlar dərc оlunur. Göstərilir
ki, XIX əsrin əvvəllərində dünya üzrə iri (əhalisi 100 min nəfərdən çox
olan) şəhərlərin sayı 400-dən də az olub, əsrin ortaları bu rəqəm 1000-ə
çatıb. İndi isə dünyada bu cür şəhərlərin sayı 2500-ü ötüb.
Urbanizasiya prosesi çox vaxt şəhərlərin sayının cəmiyyətin
bütün fazalarında onlann rolunun artması kimi edilir. Lakin iqtisadi
baxımdan məsələ daha qlobal görünür. Urbanizasiya artıq şəhər
çərçivəsindən çıxıb iri regionlarə əhatə etməyə başlamışdır. Dünya
miqyasında çoxlu insanın məskunlaşdığı regionlar meydana gəlmişdir
ki, burada da bir qayda olaraq külli
miqdarda emal obyektləri, sənaye
kompleksləri cəmlənmiş nəticədə yer kürəsi səthinin qeyri-proporsional
məskunlaşması istehsalların yerləşməsində disproporsionallıqlar baş
vermişdir. Belə hal bu ərazilərdə və bütövlükdə dünyada ekoloji,
demoqrafık
və s. bu kimi problemlərin daha da kəskinləşməsinə gətirib
çıxarır.
Mütəxəssislərin hesablamaları göstərir ki, yer kürəsinin quru
hissəsinin cəmi 1%-ində qərarlaşmış şəhərlərdə və urbanizasiyalaşmış
ərazilərdə dünya əhalisinin 50%-ə qədəri məskunlaşmışdır. ÜDM-in
4/5-
ü onların payına düşür və eyni zamanda ekologiyanın
çirklənməsinin də səbəbkarı yenə onlardır (atmosferin və ümumiyyətlə
təbiətin çirklənməsinin 5/4-i belə zonaların payına düşür).
Deməli, urbanizasiya nəticəsində insanların həddindən çox sıx
formada cəmlənmiş ərazilərin və demək olar ki, heç kəsin yaşamadığı
ərazilərin meydana gəlməsi baş verir. Bu cür kontrastlılığın mənfi
iqtisadi nəticələri çox yüksək olur. Belə hal əslində cəmiyyətin obyektiv
iqtisadi qanuni olan "Ölkələrin və dünya təsərrüfatının proporsional və
bərabər ölçüdə inkişaf etdirilməsi" qanunun əleyhinə olan bir hal kimi
qiymətləndirilməlidir.
Obyektiv
iqtisadi
qanunların
nəzərə
alınmamasının dünya iqtisadiyyatına vurduğu iqtisadi ziyanlar isə
tarixdən hamıya yaxşı məlumdur.
Urbanizasiyanın və xüsusən kortəbii inkişaf edən urbanizasiyanın
təsiri altında bir tərəfdən idarə olunması çətinləşən, boşluq şəklinə
düşən iri şəhərlərin yerləşdiyi ərazilər, digər tərəfdən boşalmış,
səmərəsiz və yaxud tam istifadə olunmayan ərazilər meydana gəlir. Son
illər isə transmilli urbanizasiyalaşmış zonalar meydana gəlmişdir. Bu
zonalar ölkələrin sərhədləri qovşaqlarında yaranır və əhalini maqnit
kimi özünə "çəkir". Belə zonalara misal olaraq ABŞ ilə Kanadanın
sərhəd zolağındakı ərazini, AFR, Fransa, Hollandiya, Belçika ölkələri
sərhədləri yaxınlığında, Yuqoslaviya və Macarıstan, Bolqarıstan və
Rumıniya vo s. ölkələrinin sərhədyanı zolaqlarında yaranmış zonaları
göstərmək olar. Keçmişdə insanların ağlına belə gəlməyən miqyasda
şəhərlərin və areallann böyüməsi özü-özlüyündə urbanizasiya prosesinin
nəticəsidir. Lakin hazırkı dövrdə yaranmış iri şəhərlərin özləri
urbanizasiya proseslərini sürətləndirən amilə çevrilmişidr.
1900-cü ild
ə əhalisi daha çox olan şəhərlərin hamısı Avropada və
Şimali Amerikada yerləşirdi. XX əsrin sonunda əhalisi 10 milyondan
çox olan şəhərlər: Tokio, Nyu-York, Los-Anceles və s. daxil edilirdi və
bunlar sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə yerləşirdi. Lakin
proqnoz məlumatlarına görə dünyanın nəhəng şəhərlərinin sayı artmaqla
yanaşı onların coğrafıyası da dəyişir.
Məsələn, ABŞ mütəxəssislərinin tədqiqatlarına əsasən, 2020-ci
ildə Bombey dünyanın ən çox əhalisi olan şəhər olacaq. Vaşinqtondakı
Əhali İnstitutunda aparılan hesablamalara görə 20 ildən sonra Bombeyin
əhalisi 28,5 milyona çatacaq. Tokionun əhalisi isə 2020-ci ildə 27,3
milyon olacaq. Dünyanın ən çox əhalisi olan şəhərləri arasında Nyu-
York və Los-Anceles birinci onluqdan sıxışdırılacaq, onlann yerini
Dakkə və Karaçinin tutacaqları gözlənilir.
5.2.Urbanizasiyanın genezisi və onun əsas səbəbləri
Dünya miqyaslı hadisə kimi qiymətləndirilən urbanizasiya öz
başlanğıcını kiçik kapitalist şəhərlərinin meydana gəlməsindən götürür.
Məhz kapitalizm inkişaf etdikcə şəhərlər dayanıqlı iqtisadi, sosial, siyasi
və mədəni mərkəzlərə çevrilməklə yanaşı həm də ənənvi kəndlərə güclü
təsir göstərən amilə çevrilməyə başladı. Buna görə də urbanizasiyanı bir
proses kimi kapitalizmə qədərki dövrdə yaranmış şəhərlərlə
əlaqələndirməklə, onun genezisini izah etmək olmaz. Bu cəhətdən
demək olar ki, bir nəzərə çarpan proses kimi urbanizasiya öz
başlanğıcını XVIII əsrdə götürmüş, XIX əsrin əvvəllərində isə dünyada
baş verən və insanların diqqətini özünə cəlb edən bir prosesə
çevrilmişdir. Məhz XIX əsrin əvvəllərində nəhəng "Şəhər" ölkələri olan
ABŞ, İngiltərə, Almaniya, İtaliya, Fransa və Yaponiya kimi ölkələr
birlikdə dünya sənaye məhsulunun 9/10-nu istehsal edirdilər. Qlobal
urbanizasiya fəza cəhətdən inkişaf edirdi və Qərbi Avropa, Şimali
Amerika-
Avstraliya və Okeaniya, Şərqi Avropa - Latin Amerikası -
Asiya-
Afrika istiqamətləri ilə bütün dünaya yayılırdı. Urbanizasiya özü-
özlüyündə məhsuldar qüvvələrin inkişafına təsir etməsi cəhətdən
mütərəqqi bir proses idi
Fəza cəhətdən urbanizasiyanın inkişafında apancı rolu ölkələrin
sənaye cəhətdən inkişafı, şəhərlərdə sənayenin, qeyri-kənd təsərrüfatlı
işlərin və əhalinin təmərküzləşməsi, kənd təsərrüfatı sahələrində isə
əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi oynamışdır və indi də
oynamaqdadır. Bunlardan başqa, urbanizasiya prosesi ilə əhalinin öz
rifah
һаlını yaxşılaşdırmaq istəyi, mədəni inkişafını təmin etmə istəyi
arasında olan əlaqəni də nəzərə almaq lazımdır. Ümumi şəkildə
məsələyə yanaşdıqda isə görərik ki, cəmiyyətin artan və çoxsaylı
tələbatlarının ortaya çıxması və bu tələbatların maksimum ödənilməsi
zərurəti əhalinin münasib ərazilərdə cəmlənməsini ortaya qoyur vo
urbanizasiya prosesinin fəzada yayılmasını dönməz edir.
Dünya miqyasında urbanizasiyanın sürətlənməsi prosesini üç
pilləyə ayırmaq olar.Birinci və yaxud da ilkin pillədə (XVIII-XIX
əsrlər) proses əsasən lokal xarakter daşımış, Qərbi Avropanı və Şimalı
Amerikanı əhatə etmişdir. Hələ bu lokal urbanizasiya döv-ründə şəhər
Dostları ilə paylaş: |