278
UOT 633.1; 632.1; 632.3.4
DAĞLIQ ŞİRVAN ŞƏRAİTİNDƏ PAYIZLIQ YUMŞAQ
BUĞDANIN SARI PASA QARŞI DAVAMLILIĞININ TƏDQİQİ
A.G.ZƏRBƏLİYEV
2
, C.M.TƏLAİ
1
, A.A.CAHANGİROV
2
, H.N.HƏMİDOV
2
,
B.M.ƏHMƏDOV
2
, Ş.R.KƏRİMOVA
1
1
ET Əkinçilik İnstitutu, Az1098, Bakı, Sovxoz №2, talai_akinchi@box.az
2
ETƏİ, Qobustan BTS, AZ 3700, Qobustan rayonu, Qobustan şəhəri,
a.cahangir@hotmail.com
.
2012-2013 və 2013-2014-cü vegetasiya illərində Dağlıq Şirvan şəraitində 344
payızlıq yumşaq buğda nümunəsinin sarı pasa sirayətlənməsi qiymətləndirilmişdir.
Genotiplərin 30-35%-i hər iki ildə sarı pasa orta davamlı və davamlı olmuşdur.
Nümunələrin 40-50%-i bu xəstəliyə həssas və çox həssas, 10-15%-i isə meylli
olmuşdur. Davamlı nümunələrin Dağlıq Şirvan bölgəsi üçün seleksiya proqramına
daxil edilməsi qərarına gəlinmişdir.
Açar sözlər: payızlıq yumşaq buğda, seleksiya, sarı pas, kolleksiya, davamlılıq
Ключевые слова: озимая мягкая пшеница, селекция, желтая ржавчина,
коллекция, устойчивость
Key words: winter bread wheat, breeding, yellow rust, collection, resistance
Buğda respublikamızın demək olar ki, bütün bölgələrində becərilir. Payızlıq
buğdanın vegetasiya müddəti uzun olduğundan o bir çox biotik və abiotik xarici
mühit amillərinin təsirinə məruz qalır. Bunların arasında quraqlıq, yüksək və aşağı
temperaturlar, bir sıra göbələk xəstəlikləri və başqalarını göstərmək olar. Payızlıq
buğdanın inkişafında bir çox fizioloji proseslərin gedişinə və yekun nəticədə
məhsuldarlığın azalmasına ən çox təsir edən biotik faktorlardan biri də sarı pas
xəstəliyidir. Son illərdə respublikamızın bir çox bölgələrində sarı pasın geniş
yayılması nəticəsində payızlıq buğdanın məhsuldarlığının və yekun olaraq toplam
istehsalın əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsi müşahidə olunur. Qeyd edək ki, bu
xəstəliyin epifitotik inkişafı nəticəsində respublikamızın bütün taxılçılıq
təsərüfatlarında 25-30%-ə qədər məhsul itkisi müşahidə olunur [1]. Sarı pasla
mübarizədə kimyəvi vasitələrin (Bayleton, Tilt və s.) tətbiqi xəstəliyin sporlarını
məhv edir və nəticədə məhsul itkisinin qarşısı alınır [2; 3]. Lakin qeyd edək ki,
kimyəvi mübarizə tədbirləri əlavə xərclər və işçi qüvvəsi tələb etdiyinə görə ən
səmərəli yol sarı pasa qarşı davamlı genotiplərin yaradılması və istehsalatda tətbiqidir
[4; 5]. Dağlıq Şirvan bölgəsi aqrar bölgə olmaqla burada kənd təsərrüfatı istehsalının
taxılçılıq sahəsi geniş yayılmışdır. Suvarma suyunun az olması, qışın uzun müddət
davam etməsi, yaz və yay aylarında temperaturun çox da yüksək olmaması bu
bölgədə dəmyə taxılçılığının tətbiqini şərtləndirir. Qeyd etmək lazımdır ki, mürəkkəb
torpaq iqlim şəraitinə malik olan Dağlıq Şirvan bölgəsində taxıl sortlarının düzgün
seçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bölgədə yetişdiriləcək taxıl sortları qışa,
279
şaxtaya, quraqlığa, xəstəlik və zərərvericilərə, digər biotik və abiotik amillərə qarşı
davamlı olmalıdır. Əks halda çətin torpaq iqlim şəraitində taxılların məhsuldarlığı və
ümumi istehsal kəskin sürətdə aşağı düşə bilər. Dağlıq Şirvan bölgəsində yaz və yay
aylarının rütubətli keçməsi optimal temperaturlarla müşayiət olunduqda göbələk
xəstəliklərinin – xüsusilə də sarı pasın inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Qeyd
edək ki, bu bölgədə iqlim şəraitinin gedişinə görə sarı pasın yayılması respublikanın
digər bölgələrinə nisbətən daha çox müşahidə olunur. Ona görədə Dağlıq Şirvan
bölgəsində sarı pasa davamlı buğda sortlarının yaradılması xüsusi əhəmiyyətə
malikdir. Ona görə də bu bölgədə seleksiya işində tətbiq etmək üçün lazım olan
başlanğıc materialın, yəni payızlıq yumşaq buğda kolleksiyasının sarı pasa qarşı
davamlılığının öyrənilməsi məqsəd olaraq qarşıya qoyulmuşdur.
Tədqiqata Əkinçilik ElmiTədqiqat İnistitunun Qobustan Bölgə Təcrübə
Stansiyasında toplanmış payızlıq yumşaq buğda kolleksiyası cəlb edilmişdir.
Kolleksiyaya 93 ədəd Lutescens, 117 ədəd Erythrospermum, 24 ədəd Ferrugineum
və110 ədəd Graecum növmüxtəlifliyinə aid olan genotip daxil olmuşdur. Təcrübələr
2012-2013 və 2013-2014-cü vegetasiya illərində Dağlıq Şirvanın Qobustan
bölgəsində ƏETİ-nun Qobustan BTS-nin əkin sahələrində qoyulmuşdur. Əkinlər
bölgə üçün tətbiq olunan aqrotexniki şərtlərə tam uyğun olaraq becərilmişdir.
Vegetasiya ilinin aprel, may və iyun aylarında təcrübə bölmələrində müşahidələr
aparılmış və sarı pasa sirayətlənmənin dərəcəsi qəbul olunmuş beynəlxalq şkala
(
SİMMİT, İKARDA
) əsasında [6] qeyd edilmişdir.
Məlumdur ki, buğda bitkisinin göbələk xəstəliklərinə sirayətlənməsi vegetasiya
dövrü ərzində hava şəraiti ilə sıx sürətdə əlaqədardır. Belə ki, yaz aylarında və yayın
əvvəlində havaların yağmurlu keçməsi və havada nisbi rütubətin yuxarı olması ilə
yanaşı temperaturda göbələk sporlarının inkişafı üçün əlverişli keçdiyi (15-20º C)
zaman taxılların göbələk xəstəliklərinə və xüsusilə də sarı pasa tutulması müşahidə
olunur.
Cədvəl 1.
2012-2013 və 2013-2014-cü vegetasiya illərində bəzi hidrometeoroloji
parametrlər
Aylar
2012-2013
2013-2014
Yağıntı,
(mm)
Orta
temp.,
0
C
Havanın nisbi
rütubəti, %
Yağıntı,
(mm)
Orta
temp.,
0
C
Havanın nisbi
rütubəti, %
Sentyabr
23,1
18,0
63
52,0
19,5
67
Oktyabr
24,1
14,9
74
23,2
11,2
74
Noyabr
21,6
7,8
84
11,2
7,2
80
Dekabr
28,7
2,2
82
18,3
-2,2
79
Yanvar
27,5
1,0
78
20,1
0,1
83
Fevral
48,2
3,2
87
12,5
-0,7
83
Mart
28,9
6,2
72
37,4
4,9
80
Aprel
40,2
9,7
73
19,8
10,7
67
May
75,2
15,7
65
23,2
19,5
52
Iyun
20,2
19,5
52
4,1
22,2
41
Cəmi:
337,7
222,3
Orta:
9,2