Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
291 davamlı genotiplər seçilərək, seleksiyada başlanğıc material kimi istifadəsitövsiyyə olunmuşdur. Açar sözlər: arpa, sortnümunə, unlu şeh, helmintosporioz, xəstəlik, zərərverici, ilkin material Ключевые слова: ячмень,
сортообразцы, мучнистая роса, гельминтоспориоз, болезнь, вредитель, исходный материал Key words: winter
wheat, infection, fungus, powdery
mildew, helmintosporium, disease, pest, initial material
Dənli bitkilərin seleksiyasında onların müxtəlif göbələk xəstəliklərinə və zərərvericilərə davamlılığı, böyuk əhəmiyyətə malikdir. Stres faktorlara davamsız sortların becərilməsi, xeyli miqdarda məhsul itkisinə səbəb olur. FAO-nun məlumatlarına görə bu amillərin təsiri nəticəsində, dünyada, kənd təsərrüfatı bitkiləri üzrə məhsul itkisi təqribən 30-35 % təşkil edir [1; 2; 3]. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası olduqca mürəkkəb torpaq- iqlim şəraitinə malik olduğuna görə, becərilən arpa sortları müxtəlif göbələk xəstəlikləri və zərərvericilərlə əhəmiyyətli dərəcədə yoluxur [4; 5]. Müəyyən olunmuşdur ki, yarpaq xəstəlikləri içərisində zolaqlı (50%) və tozvari helmintosporioz (45%) üstünlük təşkil edir. Tozvari helmintosporioz bitkinin kollanma fazasında, zolaqlı helmintosporioz isə həm kollanma, həm də sünbülləmə fazasında rast gəlinir [1]. Digər xəstəliklərdən cırtdan pas 28%, sarı pas 49%, rinxosporioz 15%, septorioz 28%, unlu şeh 40% yayılmışdır [1; 5; 6]. Ədəbiyyat məlumatına görə sarı pasdan məhsul itkisi 25-30%, toz sürmədən 10-20%, unlu şehdən 8-20, bəzən 30-40%, helmintosporioz xəstəliklərindən (70-80 % yoluxduqda) 10-34% olur. Bu zaman məhsulun keyfiyyəti olduqca pisləşir [7; 8]. Uzun illərdir seleksiyaçı alimlərin apardığı tədqiqatlar sübut etmişdir ki, stres faktorlardan hesab olunan xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlı sortların yaradılması, fasiləsiz olaraq davam etdirilməlidir. Qeyd olunur ki, xəstəlik və zərərvericilərə davamlı sortlar yaradıldıqca, paralel olaraq patogenlər də mutasiyaya uğrayır və daha aqressiv formalar əmələ gəlir. Hazırda becərilən müasir sortların ən zəif xüsusiyyətlərindən biri də, onların əksəriyyətinin müxtəlif zərərvericilərə (milçəklərə, mənənələrə və s.) davamsız olmasıdır ki, bu da nəticədə xeyli məhsul itkisinə səbəb olur. Uzun illərdir, bu problemin həlli üçün müxtəlif mübarizə üsulları işlnib hazırlanmaqdadır. Bu üsullardan biri də mövcud xəstəliklərə qarşı müxtəlif pestisidlərin tətbiq olunmasıdır. Bu üsulla, istənilən zərərli biofaktor məhv edilsə də, ekoloji baxımdan zərərli olub, qida maddələrinin və ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olur [6; 9; 10]. Ekoloji sistemin qorunub saxlanması, ən prioritet sahələrdən biri olduğuna görə, kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəliklərə və zərərvericilərə davamlı sortlarının yaradılması və tətbiqi, seleksiyanın ən başlıca məsələlərindən biridir [11;12; 13;14;15]. Müasir seleksiya metodlarından istifadə etməklə, donor genotiplərin iştirakı ilə stres faktorlara davamlı sortların yaradılması, xeyli miqdarda məhsul
292 itkisinin qarşısının alınmasına və ekoloji sistemin təmiz qalmasına imkan yaradır. Aparılan tədqiqatda seleksiya işləri, məhz bu istiqamətdə olmuşdur. Tədqiqat obyekti olaraq ICARDA-dan introduksiya olunmuş minə yaxın arpa rüşeym plazması 2011-1015–ci illərdə Respublikanın fərqli bölgələrində müxtəlif təsərrüfat-qiymətli əlamətlərinə, həmçinin xəstəlik və zərərvericilərə davamlılığına görə qiymətləndirilmişdir. Sortnümunələr kolleksiya pitomnikində hər biri 1 m 2 sahədə əkilmişdir. Aqrotexniki qulluq işləri, bölgə üçün qəbul olunmuş qaydalara uyğun yerinə yetirilmişdir.Vegetasiya müddətində fenoloji müşahidələr, dənli və dənli-paxlalı bitkilərin öyrənilməsinə dair metodikaya uyğun aparılmışdır [16; 17]. Sortnümunələrin, sortların, nömrələrin, xətlərin xəstəlik və zərərvericilərə davamlılığı təbii fonda öyrənilmişdir. Qiymətləndirmə 9 ballıq şkala ilə aparılmışdır: 1 – davamlılığı çox zəif, 3 – zəif, 5 – orta, 7 – yüksək, 9 – çox yüksək [18; 19]. Seleksiya materialının zərərvericilərə davamlılığı da müvafiq metodikalara uyğun olaraq qiymətləndirilmişdir [16]. Bitkilərin vegetasiya müddətində zərərvericilərin müşahidəsi, kollanma fazasından başlayaraq tam yetişmə dövrünədək davam etdirilmişdir. Tədqiqat işləri Əkinçilik ETİ-nun Tərtər, Qobustan və Cəlilabad BT Stansiyalarında, Şəki DM-də, ETPİ-nun Şirvan TS-da aparılmışdır. Tədqiqat işlərinin belə geniş araealda aparılması, seleksiya prosesi zamanı patogenin yayılmış populyasiyasına, irsi olaraq kompleks davamlı genotiplərin müəyyən olunmasıdır. Məhz buna görə də seleksiya işi belə geniş arealda aparılmışdır. Müşahidələr zamanı tədqiqat ilindən asılı olaraq, arpanın ən geniş yayılmış xəstəlik və zərərvericilərinin çoxuna rast gəlinmişdir. Suvarma bölgələrində (Tərtər BTS və Şirvan TS) əsasən unlu şeh, pas və helmintosporioz xəstəliklərinə, zərərvericilərdən isə hessen milçəyinə və bir sıra mənənələrə rast gəlinmişdir. Dəmyə şəraitində bu xəstəliklərə, qismən az təsadüf olunsa da helmintosporiozun zolaqlı formasına və rinxosporioz xəstəliklərinə də təsadüf olunmuşdur. Tədqiqat illərində torpaq-iqlim şəraiti bir birindən tamamən fərqli olduğuna görə, sortnümunələrin stes faktorlara davamlılıq baxımdan düzgün qiymətləndirilməsi üçün təbii şərait olduqca əlverişli olmuşdur. 2011-2012-ci və 2015-ci illərdə yazda havanın temperaturu 10- 25 0
meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Yazda havanın sərin və yağmurlu olması, havanın nisbi nəmliyinin artması, patogenlərin inkişafına və xəstəliyin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. 2013-2014-cü illərdə isə havanın temperaturunun yüksək olması, yağmurların az miqdarda düşməsi, əvvəlki illərlə müqayisədə xəstəliklərin az olmasına səbəb olmuşdur. Ayrı-ayrı illərdə unlu şeh, gövdə pası, cırtdan pas və digər xəstəliklər, bitkinin yarpaq və gövdələrini, hətta sünbüllərini də sirayətləndirə bilir. Müşahidələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, gövdədə əmələ gələn sarı-boz uzun sporlar, gövdənin epidermisini dağıdır və inkişaf edən uredosporlar 18-21 mm uzunluğunda qara uzun xətlər əmələ gətirir. Bu xəstəliyə olduqca davamsız olan sortnümunələrdə, məhsuldarlıq xeyli azalır və cılız dənlər əmələ gəlir. Karlik, (cırtdan) pas xəstəliyinə tutulmuş bitkilədə isə, patogen yarpaq səthini zədələyir və onun səthində sarı və ya Yüklə 7,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|