286
göstəricilərindən zülal Keldal, nişasta Evers üsulu, yağ Sokslet aparatında təyin
edilmişdir [5; 6; 7; 10].
Hazırda qovuqlu sürmə xəstəliyi qarğıdalı bitkisində ən çox təhlukəli olub,
respublikada becərilən əksər sort və nümunələri yoluxdurmaqla məhsuldarlığa ciddi
ziyzn vurur. Belə ki, 2015-ci ilin vegetasiya dövründə aparılan müşahidələr zamanı
müəyyən edilmişdir ki, Zaqatala Bölgə Təcrübə Stansiyasında Müsabiqəlı Sort
Yoxlama pitomnikində becərilən qarğıdalı sort və nümunələrinin (26 ədəd) 42%-nin
qovuqlu sürmə xəstəliyi ilə 0.01-0.1 % intervalında yoluxması müşahidə edilmişdir.
Cədvəl 1
Müsabiqəlı Sort Yoxlama pitomnikində nümunələrin xəstəliklərə sirayətlənmə
göstəriciləri
s/s
Bitki adı
Xəstəlıklər
Zərərvericı
Qovuqlu
sürmə,
%
Qonur
ləkəlilik, %
Helmintosporioz,
(9 bal)
Mənənə,%
Ağ qanad
kəpənək,%
Zaqatala 68 nəzarət
0.01
2
2
2
30
1
Qürur
0.01
1
2
3
30
2
Ümüd
-
1
1
2
40
3
Fəxri
-
1
2
1
40
4
SP 10 x 7 2012
-
3
1
3
50
5
SP 26 x5 2012
0.1
2
2
1
50
6
SP 34 x26 2012
-
3
1
-
50
7
SP55 x 4 2012
-
2
2
1
60
8
SP 56 x27 2012
0.01
3
2
1
60
9
SP 56 x34 2012
-
3
2
2
50
10 SP 60 x 63
-
2
1
1
60
11 SP 61x 12 2012
-
3
3
-
60
12 SP 79x 14 2012
-
3
3
-
60
13 HP 2 x7 2012
-
2
2
1
50
14 HP 7 x 24
0.1
3
2
-
60
15 HP7xSP 55
0.1
3
3
-
60
16 HP20x14 2012
0.1
3
2
-
50
17 HP 24x 2
-
2
3
3
50
18 SP6x 1 2011
0.1
3
3
2
40
19 SP 15 x13 2011
-
2
1
1
60
20 SP 37x 39 2011
-
3
2
-
60
21 SP 43 x46 2011
-
3
2
-
50
22 SP 47 x67 2011
-
2
2
-
40
23 HP 22x18 2011
0.1
3
1
1
60
24 SP 35 x31 2010
-
3
2
1
50
25 HP 6 x 24 2010
0.1
2
2
1
50
26 HP 17 x 21 2010
0.1
3
3
-
40
287
Qeyd edilən nümunələrin hamsında qonur ləkə xəstəliyi ilə aşağı (1-3%)
səviyyədə sirayətlənmə, bitkinin inkişafina və məsuldarlığına çox zəif təsiri müşahidə
edilmişdir (Cədvəl 1).
Eyni zamanda nümunələrin 26-nın da helmintosporioz xəstəliyinə qarşı
davamlılıq göstərməsi müəyyən edilmişdir. Bu il bölgədə törədicilərin inkişafı üçün
optimal şəraitin zəif olmasına əsasən xəstəliklərin sirayətlənmə faizi aşağı
olduğundan bikinin inkişafına və məhsuldarlığına təsiri olmamışdır. Lakin buna
baxmayaraq ağ qanad kəpənək nümunələrin 100-%-ni zədələmişdir. Zədələnmə
yalnız aşagı yarus yarpaqlarda 30-60% müşahidə edilmişdir.
Fizioloji göstəricilərin tədqiqi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, qarğıdalı
bitkisinə ziyan vuran xəstəlik və zərərvericilərin təsirindən nisbətən xəstəliklərə
sirayətlənən nümunələrdə tənəffüs prosesi sürətlənərək, əmələ gələn assimilyatlar
parçalanmış və plastik maddələrin dənə axını zəifləmişdir. Həmçinin, xəstəlik və
zərərvericilərin təsirindən yarpaq səthinin nisbətən zədələnməsi nəticəsində
assimilyasiya səthi sahəsi azalaraq, ümumi bitkidə udulan CO
2
-i azaltmışdır ki, bu da
sonda ümumi biokütlənin və dən məsuldarlığının azalmasına səbəb olmuşdur.
Tədqiq edilən qarğıdalı sortlarında süpürgə əmələgəlmə fazasında qaz
mübadiləsi parametrləri (fotosintezin sürətinin, ağızcıqların keçiriciliyinin,
hüceyrəarası sahələrdə CO
2
qatılığının, transpirasiya sürətinin) ölçülmüş və müəyyən
edilmişdir ki, fotosintezin sürətinin maksimal qiyməti Fəxri və Ümid sortlarında
olmuş və uyğun olaraq 27,9 və 26,8 µmol CO
2
·m
-2
·s
-1
təşkil etmişdir. Digər tədqiq
olunan sortnümunələrdə bu göstərici 23,2-26,0 µmol CO
2
·m
-2
·s
-1
intervalında
dəyişmiş və Fəxri sortunda digər sortlarla müqayisədə 3,95-16,8% intervalında
yüksək olmuşdur. Yarpaqlarda ağızcıqların çoxluğu (bir bitkidə 100-200 milyon)
bitkidə qaz mübadiləsi üçün əlverişli şərait yaradır.
Tədqiq olunan sortnümunələrdə ağızcıqların keçiriciliyi Fəxri və Ümid (uyğun
olaraq, 0,251 və 0,239 molH
2
Om
-2
s
-1
), hüceyrəarası sahələrdə CO
2
qatılığı isə
fotosintezin sürəti 24,4 və 23,6 µmol CO
2
·m
-2
·s
-1
olan Zaqatala 68 və Zaqatala 420
sortlarında daha yüksək, uyğun olaraq 232 və 222 μmolCO
2
mol
-1
olmuşdur.
Transpirasiyanın sürəti Yaxşılaşdırılmış Zaqatala (3,321molH
2
Om
-2
s
-1
), Ümid (2,896
molH
2
Om
-2
s
-1
) və Zaqatala 420 (2,819 molH
2
Om
-2
s
-1
) sortlarında daha yüksək
olmuşdur.
Müsabiqəli Sort Yoxlama pitomnikində tədqiq edilən 26 nümunədə dənin
biokimyəvi göstəriciləri tədqiq edilmiş, dəndə zülal miqdarına görə nümunələr şərti
olaraq 4 qrupa bölünmüşlər: bir nümunə SP61 x 12/2012 - standart sort və digərləri
ilə müqayisədə ən yüksək göstəriciyə (8,7%), 10 nümunə - 8,1-8,3% intervalında
dəyişməklə yüksək, 9 nümunə - orta (7,9-7,7%), 6 nümunə isə 7,1-7,5% intervalında
olmaqla nisbətən aşağı göstəriciyə malik olmuşlar (Şək.).
Dəndə yağ miqdarına görə isə nümunələr şərti olaraq 5 qrupa bölünmüşlər: iki
nümunə SP79 x 14/2012; Sp 35 x 31 /2010 standart sort və digərləri ilə müqayisədə
ən yüksək göstəriciyə (8,1%), 1 nümunə yüksək göstəriciyə (8,0%) malik olmuş, 10